Διαχρονική αλληγορία
( με αφορμή την παράσταση του Τσέζαρις Γκραουζίνις στο θέατρο Νέος Κόσμος, που ολοκληρώθηκε στις αρχές Ιανουαρίου )
Οι Δούλες του Ζαν Ζενέ μας προβλημάτισαν. Συνέχεια των προβληματισμών το κείμενο που ακολουθεί, σαν να ξετυλίγουμε τον μίτο της Αριάδνης στο λαβύρινθο των σκέψεων που ανταλλάξαμε.
Τρεις άντρες που υποδύονται γυναικείους ρόλους. Ας το πάρουμε από την αρχή με την υπόθεση. Δύο αδερφές, υπηρέτριες στο ίδιο σπίτι, η Σολάνζ με την Κλαίρη, και η Κυρία τους σχηματίζουν ένα "τρίγωνο" μίσους και πάθους, σε σχέσεις εξουσιαζόμενου - εξουσιαστή έχοντας σε κυρίαρχη θέση το αφεντικό του σπιτιού. Το εγχείρημα των τριών αντρών φαντάζει ως πρωτότυπο, μιας και το κείμενο θεωρείται κλασικό και έχει παιχτεί κάμποσες φορές με γυναίκες πρωταγωνίστριες. Τελικά όμως είναι η εκδοχή που είχε οραματιστεί και ο Ζενέ με νεαρούς άνδρες, όπως είχε δηλώσει, στους πρωταγωνιστικούς ρόλους.
Ο ίδιος εμπνεύστηκε το έργο από την αληθινή ιστορία των αδερφών Papin, υπηρετριών, που το 1933 δολοφόνησαν με βίαιο τρόπο τη γυναίκα και την κόρη του αφεντικού τους. Η μεταξύ τους σχέση, με την μία αδερφή να εξουσιάζει την άλλη ελέγχοντάς την, καθώς και η σεξουαλική "χροιά" της δημιούργησαν έντονη αίσθηση στην κοινωνία της εποχής . Παράνοια ή απάντηση στην έντονη καταπίεση των αφεντικών τους;
Η παράσταση στηρίζεται σε αυτήν την ιστορία, δεν την αναπαριστά όμως. Εμπνεόμενη από αυτήν παρουσιάζει δύο αδερφές με σχέση αγάπης και μίσους τόσο μεταξύ τους όσο και προς την Κυρία του σπιτιού. Κάποιοι ισχυρίζονται πως το κείμενο είναι ταξικό και προσπαθεί να παρουσιάσει με αλληγορικό τρόπο τις σχέσεις των ισχυρών (πλουσίων) απέναντι στους αδύνατους (φτωχούς). Έχουμε την αίσθηση πως ο Ζενέ δεν ήθελε να αποτελέσει το κείμενό του κοινωνικοπολιτικό μανιφέστο. Δεν ήθελε πάλι να συνδεθεί με μία συγκεκριμένη εποχή και με τα εν λόγω πρόσωπα, αλλά ξεκινώντας από αυτό το συμβάν, επεδίωξε να αναφερθεί στους εξουσιαστές και τους εξουσιαζόμενους κάθε εποχής και τόπου, πέρα από τάξεις, φύλο και φυλή. Και αυτό καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την ερμηνεία της παράστασης.
Η παράσταση ξεκινάει με ένα ιδιότυπο θεατρικό παιχνίδι (θέατρο μέσα στο θέατρο) ανάμεσα στις δυο υπηρέτριες, χωρίς να εξηγεί το τι και πώς, με την Κλαίρη να παίζει το ρόλο της Κυρίας (όταν εκείνη λείπει από το σπίτι) και τη Σολάνζ στο ρόλο της Κλαίρης, καταλήγοντας στην εικονική δολοφονία της "Κυρίας" από την υπηρέτριά της.
Ο ερχομός της Κυρίας στο σπίτι περιπλέκει περισσότερο τα πράγματα, ανατρέποντας τα σχέδια των υπηρετριών, αλλά και δείχνοντας ένα πρόσωπο που δε φερόταν με μίσος στο προσωπικό του, παρά την απόσταση και τον έμμεσο υποβιβασμό. Για αυτό και η μεταξύ τους σχέση περιγράφηκε αρχικά ως αγάπης και μίσους, όχι όμως τόσο ως προς τα πρόσωπα, όσο ως προς τις σχέσεις αυτές καθ' αυτές.
Και εδώ προκύπτει η λύση στο αίνιγμα του γιατί. Οι υπηρέτριες δε μισούν το ίδιο το πρόσωπο, αλλά το ρόλο που εκείνο παίζει στις ζωές τους. Στο μεταξύ τους παιχνίδι αναπαριστούν την ίδια σχέση εξουσίας, όχι τόσο ως κάθαρση, όμως, όσο γιατί έχουν εθιστεί σε αυτόν τον τρόπο ζωής. Ζηλεύουν το να βρίσκονται στη θέση του εξουσιαστή, αδυνατούν, ίσως, να τον ζήσουν στην πραγματικότητα και προτιμούν να τον βιώνουν ως φαντασίωση. Ο λόγος που θέλουν να δολοφονήσουν την Κυρία είναι για να ξεφύγουν από το φαύλο κύκλο στον οποίο οι ίδιες έχουν βάλει τους εαυτούς τους, αναπαράγοντάς τον σε κάθε στιγμή της ημέρας τους, είτε το αφεντικό τους είναι μπροστά, είτε όχι.
Σε αυτήν τους την προσπάθεια φτάνουν σε αδιέξοδα και σε απέλπιδες λύσεις, που δεν οδηγούν στην κάθαρση του θεατή, αλλά στη "λύτρωση" των πρωταγωνιστών από τα δεσμά που τους πνίγουν. Το "παιχνίδι" γίνεται ένα με την πραγματικότητα και οι ρόλοι περιπλέκονται τόσο πολύ, σε βαθμό που οι άνθρωποι να χάνονται μέσα σε αυτούς και να μην ξέρουν το ποιοι είναι, απόρροια και της δίψας τους για να γίνουν κάποιοι άλλοι. Σε αυτό το σημείο, στην αναζήτηση της ταυτότητας και στην εύρεση του "εγώ" τους, υπάρχουν οι απεγνωσμένες ενέργειες των πρωταγωνιστών, που προσπαθούν μέσα από τον παραλογισμό να νοηματοδοτήσουν τις ίδιες τις υπάρξεις τους.
"Δούλες" ή "δούλοι" είμαστε εν δυνάμει όλοι μας, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης, φύλου, φυλής, εθνικότητας και εργασίας. Όλοι όσοι προσπαθούμε να γίνουμε κάποιοι κυνηγώντας όνειρα άλλων, αντιγράφοντας τους γύρω μας, ζηλεύοντας τα όσα έχουν και τα όσα σημαίνουν αυτά για εμάς και την κοινωνία που μας περιβάλλει. Φτάνοντας σε αυτή τη συνειδητοποίηση, ξεφεύγοντας από τις αδερφές Papin και τις υπηρέτριες, αντιλαμβανόμαστε το μεγαλείο που κρύβεται πίσω από τον παραλογισμό και το γλυκόπικρο γέλιο του κειμένου. Συνειδητοποιούμε την τραγωδία της ίδιας της καθημερινότητας και το επίπλαστο των προτεραιοτήτων και των επιλογών μας.
Εξαιρετικοί και οι τρεις ηθοποιοί (Δημήτρης Ήμελλος, Κώστας Μπερικόπουλος, Αργύρης Ξάφης) σε ρόλους απαιτητικούς, ξεχνάς πως στο τέλος είναι άντρες και τους δέχεσαι για αυτό που φαίνονται και όχι για αυτό που είναι, όπως (δε θα έπρεπε να) συμβαίνει και στην ίδια τη ζωή μας.
Για περισσότερες πληροφορίες για το κείμενο: Οι Δούλες του Ζαν Ζενέ
