Ο Ιρλανδός

Τέλος εποχής

O κινηματογράφος είναι η μεγαλύτερη βιομηχανία μυθοπλασίας του κόσμου εδώ και δεκαετίες. Και ο Martin Scorsese ένας από τους κορυφαίους δημιουργούς στην ιστορία του μέσου. "Ο Ιρλανδός" είναι από εκείνες τις σπάνιες περιπτώσεις, στις οποίες αδυνατείς να διαχωρίσεις το έργο από τον μύθο που το συνοδεύει εκτός κινηματογραφικής αίθουσας και κινηματογραφικών πλατό, μιας και η επιστροφή του Scorsese στο είδος των γκανγκστερικών ταινιών μαζί με την αφρόκρεμα των ηθοποιών που "σημάδεψαν" με τις ερμηνείες τους τις ζωές εκατομμυρίων σινεφίλ ανά τον κόσμο δίνουν τη διάσταση ενός ιδιότυπου κινηματογραφικού επιλόγου, όχι μόνο της κατηγορίας των εν λόγω φιλμ, αλλά και μίας σχολής και μίας εποχής, που φαίνεται πως έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. 

 Και πώς αυτό να μην έχει συμβεί, όταν το τελευταίο πόνημα του Martin Scorsese αποτελεί με τις τρεισήμισι ώρες του την μεγαλύτερη σε διάρκεια αμερικανική ταινία της τελευταίας εικοσαετίας με τον ίδιο να δυσκολεύεται να βρει την απαιτούμενη χρηματοδότηση, παρά το όνομα και την ιστορία του. Δείγμα των καιρών μας και του γεγονότος πως ο κινηματογράφος του σήμερα δεν έχει καμία σχέση με αυτόν που αγαπήσαμε πριν από δεκαετίες, σε μία περίοδο που τα ειδικά εφέ και οι ταινίες υπερηρώων έχουν τον πρώτο λόγο μαζί με τα bonus των διαφόρων managers και την αντιμετώπιση της επιτυχίας ενός έργου με κριτήρια εισπρακτικά και όχι καλλιτεχνικά.

Η ειρωνεία της τύχης είναι πως η λύση βρέθηκε μέσα από το ίδιο το πρόβλημα, με τον τηλεοπτικό κολοσσό Netflix να αναλαμβάνει το project, με ό,τι αυτό σημαίνει για την (περιορισμένη) διανομή της ταινίας στις κινηματογραφικές αίθουσες. Το οξύμωρο είναι πως ενώ το Netflix "βάλλεται" από μερίδα του Hollywood, αντιμετωπιζόμενο ως εχθρός και κίνδυνος για το σινεμά, την ίδια ώρα εντελώς "υποκριτικά" (με την αρνητική σημασία της λέξεως αυτή τη φορά) η ίδια η κινηματογραφική βιομηχανία "αδυνατεί" να υποστηρίξει τέτοιες παραγωγές. Η ειρωνεία, πάλι, είναι πως προκειμένου να υλοποιηθεί το απόλυτο κινηματογραφικό ρέκβιεμ των "gangster movies", που οραματίστηκε ο Scorsese, με τη συμμετοχή των "ογκόλιθων" Robert De Niro και Al Pacino, συνεπικουρούμενων από τους Joe Pesci και Harvey Keitel, σε μία διαδρομή - ταξίδι στο χρόνο με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς, απαιτήθηκε η συνδρομή της Industrial Light & Magic και των πρωτοποριακών ειδικών εφέ "αντιγήρανσης" των πρωταγωνιστών με ανάμεικτα αποτελέσματα. 

Από τη μία οι αναφορές σε αληθινά πρόσωπα και γεγονότα που σημάδεψαν την αμερικανική ιστορία και κοινωνία μέσα από ένα πολύωρο "οδοιπορικό" δεκαετιών, ακολουθώντας στερεοτυπικά για το είδος την άνοδο και την πτώση με τον αναμενόμενο κύκλο αίματος και βίας σε ένα αδυσώπητο παιχνίδι εξουσίας με τους δικούς του άγραφους κανόνες και από την άλλη τα προσωπικά βιώματα - εμμονές της καθολικής ανατροφής του ίδιου του Scorsese με την ενοχή, την αμαρτία, το τίμημα και τη σωτηρία των κινηματογραφικών χαρακτήρων του, που επανέρχονται δριμύτερα για να δώσουν διαφορετικό συμβολισμό και ερμηνεία στους (αντι)ήρωες και στα όσα διαδραματίζονται στο έργο, βάζοντάς μας να τα δούμε υπό το κινηματογραφικό πρίσμα των αναμνήσεων του παρελθόντος με τις όποιες "παγίδες" (υπέρμετρων προσδοκιών ή στον αντίποδα νοσταλγικής αντιμετώπισης) αυτό συνεπάγεται.

To σενάριο βασίζεται στο βιβλίο "I Heard You Paint Houses" του ερευνητή και συνηγόρου υπεράσπισης Charles Brandt, ο οποίος κατέγραψε τη ζωή και τα εγκλήματα του εκτελεστή της μαφίας Frank Sheeran σε εξομολόγηση του τελευταίου λίγο πριν το θάνατό του. De Niro και Scorsese αναζητούσαν ανεπιτυχώς χρηματοδότες για περίπου δέκα χρόνια, μέχρι να βρεθεί η λύση του Netflix.

 H ταινία έχει την υπογραφή του Scorsese με πιστή απεικόνιση μεμονωμένων στιγμών από μία περίοδο 50 περίπου χρόνων μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, περιλαμβάνοντας τα γνωστά "κοψίματα" των κατά συρροή εκτελέσεων, την παρουσίαση πληθώρας χαρακτήρων, τις αφηγήσεις με αναδρομές στο παρελθόν και μοναδικές σκηνές δράματος και χιούμορ, όπως εκείνη της περίσκεψης πριν να γυρίσει το κλειδί στη μίζα ή της επιλογής του κατάλληλου όπλου για την επόμενη εκτέλεση. Στην αληθοφάνεια του έργου και της εμμονής στη λεπτομέρεια έρχονται να προστεθούν μικρές "πινελιές" πικρού χιούμορ και ρεαλισμού, εμφανίζοντας δίπλα στα νεοεμφανιζόμενα πρόσωπα το πραγματικό τους όνομα, μαζί με την αιτία και την ημερομηνία θανάτου τους. Η πραγματικότητα όμως βρίσκεται αρκετά μακρυά από βιβλίο και ταινία, μιας και υπάρχουν άρθρα από τεκμηριωμένες πηγές και έγκυρες ιστοσελίδες, που επισημαίνουν με στοιχεία πως ο Sheeran όχι μόνο δεν υπήρξε εκτελεστής, αλλά ενδέχεται να μην διέπραξε και κανέναν από τους φόνους που ομολόγησε με τη μόνη ένδειξη για του λόγου το αληθές να είναι οι ίδιες οι δηλώσεις του. Όπως και να έχει, το σινεμά είναι μυθοπλασία και η ιστορία του Αμερικανού - ιρλανδικής καταγωγής Sheeran (Robert De Niro), έστω και "νόθα", αποτελεί μία πρώτης τάξεως αφορμή για αυτήν την κορυφαία κινηματογραφική συνάντηση. 

Έχοντας ζήσει τη φρίκη του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου και συνηθίσει την ιδέα του φόνου στα πεδία των μαχών, ο Sheeran επιστρέφει στην Αμερική και επιβιώνει με απάτες και μικροκομπίνες, μέχρι να έρθει σε επαφή με τον αρχιμαφιόζο Russell Bufalino (Joe Pesci), που θα τον προσλάβει ως εκτελεστή, παίζοντας το ρόλο του προστάτη και καθοδηγητή του σε μία σχέση που θα κρατήσει χρόνια. Την κινηματογραφική ("αγία") τριάδα συμπληρώνει ο Jimmy Hoffa (Al Pacino), ο πρόεδρος του εργατικού συνδικάτου των Οδηγών Φορτηγών (Teamsters Union) των Η.Π.Α από το 1957 μέχρι το 1971, που μεσουράνησε στα μέσα ενημέρωσης και το πολιτικό σκηνικό της περιόδου, έχοντας "χτίσει" με τα χρήματα του ταμείου της οργάνωσής του τα καζίνο του Las Vegas, μέσω δανείων, για να εξαφανιστεί κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες το καλοκαίρι του 1975 και να δηλωθεί επίσημα νεκρός 7 χρόνια αργότερα.

Το αμερικανικό όνειρο, η διαπλοκή με την πολιτική εξουσία, η δολοφονία του Κέννεντυ, ο ρόλος του Hoffa και η μυστηριώδης εξαφάνιση σχηματίζουν το φόντο της ζωής ενός εγκληματία, που, αν και ο Scorsese παρουσιάζει με τη γνωστή του σκηνοθετική ιδιοφυΐα, δεν καταφέρνει να μας πείσει, όπως στο παρελθόν. Ανεξαρτήτως της όποιας αλήθειας, η ταινία παρουσιάζει επιφανειακά την πορεία του Sheeran στην πάροδο των χρόνων μένοντας στις πράξεις και τα υποτυπώδη κίνητρά τους, χωρίς, όμως, να διεισδύει βαθύτερα στις σχέσεις με τους γύρω του και στον όποιο ψυχισμό του. Ο καταιγιστικός ρυθμός και η έμφαση στη δράση δεν αφήνουν χρόνο και χώρο στους χαρακτήρες, οδηγώντας σε ένα εντυπωσιακό από τη μία πλευρά, αλλά ουσιαστικά άνευρο για τα δεδομένα του δημιουργού και με την αίσθηση ενός τετριμμένου "deja vu" από την άλλη, αποτέλεσμα.

Αυτή η αίσθηση ενισχύεται από τα εφέ των προσώπων, που ειδικά στο ξεκίνημα μας βγάζουν από τον ρεαλιστικό κόσμο της ταινίας, αλλοιώνοντας την κινηματογραφική "ψευδαίσθηση", έστω και μεμονωμένα. Τολμηρό το εγχείρημα της χρησιμοποίησης των γνωστών ηθοποιών και της ψηφιακής τεχνολογίας για την απεικόνιση της ιστορίας τους μέσα στα χρόνια, αλλά η διόγκωση του κόστους παραγωγής με τα προαναφερθέντα προβλήματα μας έκανε να σκεφτούμε πως θα μπορούσε ο Scorsese να περιορίσει το όραμά του, πετυχαίνοντας ένα καλύτερο αποτέλεσμα.

Σε αυτά τα σημεία η εξαιρετική κινηματογράφηση συμπληρώνεται από τις πολύ καλές ερμηνείες των ηθοποιών με τους De Niro και Pacino να μας θυμίζουν στιγμές από το ένδοξο παρελθόν τους. Εξαιρετικός ο Joe Pesci, ο οποίος σε μία απρόσμενη επιστροφή (είχε αποσυρθεί από τον κινηματογράφο εδώ και χρόνια και επανήλθε μόνο γι' αυτήν την ταινία ύστερα από τις συνεχείς προτροπές γνωστών και φίλων) έρχεται να δώσει την πιο μεστή ερμηνεία της καριέρας του. Το βάθος που λείπει από το σενάριο (απόρροια και του πρωτότυπου υλικού και των προβλημάτων του) στο πρώτο δίωρο καλύπτεται εν μέρει και από τους συσχετισμούς με το παρελθόν στο μυαλό του θεατή και τις "προβολές" εικόνων και αναμνήσεων, που ασυναίσθητα έρχονται συνειρμικά στη θύμησή του.

 Πλησιάζοντας προς το τέλος ο ρυθμός γίνεται πιο αργός, προσπαθώντας το έργο να κλιμακώσει τα συναισθήματα και να αναδείξει τους χαρακτήρες και τις μεταξύ τους σχέσεις, πριν να φτάσουμε στην κορύφωση και την "εξαφάνιση" του Hoffa, με τη διαφοροποίηση σε αυτό το σημείο να μην επαρκεί για να προκύψει η αναμενόμενη ένταση και αγωνία.

 O Scorsese όμως δεν απογοητεύει. Στο τελευταίο σαραντάλεπτο μας παρουσιάζει την κατάληξη των εναπομείναντων κεντρικών προσώπων και πετυχαίνει να απεικονίσει τις συνέπειες της φθοράς του χρόνου, φέρνοντας τους αντιήρωές του, μετά από το πολύωρο κινηματογραφικό τους ταξίδι που έχει προηγηθεί μέσα από τις διαφορετικές δεκαετίες, αντιμέτωπους με τις συνέπειες των πράξεών τους και με το τίμημα που έχουν να πληρώσουν, σε έναν "απολογισμό" που δεν έχουμε ξαναδεί σε ταινία του είδους. Η έλλειψη εντάσεων και συναισθηματικού δεσίματος με τον Sheeran του De Niro, έλλειψη που μας έκανε να αδιαφορήσουμε και να δούμε περισσότερο αποστασιωπημένα το έργο από όσο θα θέλαμε, έρχεται να μετουσιωθεί στα τελευταία λεπτά, μέσα από τα κενά του κεντρικού χαρακτήρα με τον εαυτό του και τους γύρω του, στη μοναξιά ενός ονείρου που έμεινε ψευδαίσθηση.  

Χωρίς να ξέρουμε το τι μας επιφυλλάσσει το μέλλον, η ταινία αποτελεί το "κύκνειο άσμα" κάποιων εκ των βασικών πρωταγωνιστών μπροστά και πίσω από τις κάμερες ενός κινηματογραφικού είδους που έχουμε λατρέψει. Και αν και χρειάστηκε η συνδρομή του Netflix και των ειδικών εφέ για να ολοκληρωθεί το εγχείρημα, τελικά αυτή η εξέλιξη, κατά έναν περίεργο τρόπο, πέρα από την ειρωνεία που επισημάναμε, δείχνει τις αλλαγές της εποχής μας ταιριάζοντας μαζί με τη μελαγχολία και με το φόβο της λήθης και του θανάτου του Sheeran, των ρόλων, των ανθρώπων, των κινηματογραφικών ειδών και ενός σινεμά που δείχνει να έχει αλλάξει με τους παλιούς και τους αθεράπευτα ρομαντικούς να αδυνατούν να το αντιληφθούν ή να το αποδεχτούν. 

 Μέχρι που θα έρθει η νέα γενιά απρόσκλητα να τους απαντήσει με ερωτήσεις γεμάτες απορία και άγνοια στο άκουσμα των ονομάτων των διασημοτήτων της εποχής τους για να τους θυμίσει το πόσο εφήμερα μπορούν να αποδειχτούν τα όνειρα και οι άνθρωποί τους. Υπό το πρίσμα, λοιπόν, του χρόνου, "Ο Ιρλανδός" αποκτά έναν άλλο συμβολισμό, υπερβαίνοντας την ιστορία του πρωταγωνιστή και περνώντας σε αυτές των συντελεστών της, του κινηματογραφικού της είδους, καθώς και σε εκείνες όλων όσων μεγάλωσαν μαζί τους. 

 Ο Ιρλανδός (2019) / Είδος: Δραματική, Γκανγκστερική / Σκηνοθεσία: Martin Scorsese / Διάρκεια: 209'

Το Trailer της ταινίας.

Για περισσότερες πληροφορίες: The Irishman