Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου: Η "Αχίλλειος Πτέρνα" στην Αναγεννησιακή Αρτιότητα

Η ιστορία ενός μοναδικού αριστουργήματος

Διασχίζοντας την Galleria dell'Accademia στη Φλωρεντία το βλέμμα στέκεται στο 5,17 μέτρων άγαλμα του Δαβίδ, που βρίσκεται σε περίοπτη θέση, λουσμένο από το φυσικό φωτισμό του εντυπωσιακού φεγγίτη του αρχιτέκτονα Emilio De Fabris . Δημιουργία του ανερχόμενου την εποχή εκείνη Μιχαήλ Άγγελου, που φιλοτεχνήθηκε από το 1501 ως το 1504, θεωρείται ένα από τα κορυφαία αριστουργήματα της Αναγέννησης και ένα από τα σημαντικότερα αγάλματα στην ιστορία της γλυπτικής.

Παριστάνει τον Βιβλικό βασιλιά Δαβίδ, τη στιγμή που αποφασίζει να αναμετρηθεί με τον Γολιάθ. Η σύγκρουση Δαβίδ και Γολιάθ είχε αποτελέσει δημοφιλές θέμα της εποχής, με τον Μιχαήλ Άγγελο να διαφοροποιείται αισθητά, επιλέγοντας την αναπαράσταση πριν από το γεγονός και όχι μετά από αυτό, όπως συνήθιζαν προγενέστεροι καλλιτέχνες σαν τους Donatello and Verrocchio, έχοντας τον θριαμβευτή με το κεφάλι του ηττημένου στα πόδια του.

Το άγαλμα δημιουργήθηκε σε μία εποχή πολιτικής αστάθειας στη Φλωρεντία με την πρόσκαιρη ανατροπή της κυριαρχίας των Μεδίκων και την αντικατάστασή της από δημοκρατικό πολίτευμα, που δεν κράτησε για πολύ μετά την ολοκλήρωσή του έργου του Μικελάντζελο. Στην εποχή του θεωρήθηκε σύμβολο της δημοκρατίας της Φλωρεντίας, μιας ανεξάρτητης πόλης-κράτους που βρισκόταν υπό την απειλή των γειτόνων της, και για αυτό και τοποθετήθηκε έξω από το Palazzo Vecchio, την έδρα της τοπικής κυβέρνησης της Φλωρεντίας, έναντι των αντερεισμάτων στο διάσημο Καθεδρικό Santa Maria del Fiore της πόλης, για τα οποία προοριζόταν αρχικά.

Το ενδιαφέρον είναι πως η ιστορία της κατασκευής του αγάλματος ξεκινάει δεκαετίες πριν την ανάμιξη του Μιχαήλ Άγγελου. Στα μέσα του 15ου αιώνα, οι εποπτεύοντες τα έργα στον Καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας, που στην πλειοψηφία τους ανήκαν στην σημαντική συντεχνία των εμπόρων μαλλιού της πόλης, Arte della Lana, σχεδίαζαν να αναθέσουν την κατασκευή δώδεκα μεγάλων αγαλμάτων μορφών της Παλαιάς Διαθήκης. Στα πλαίσια αυτού του εγχειρήματος, οι Operai, όπως αποκαλούνταν, ζήτησαν από τον Agostino di Duccio να δημιουργήσει ένα άγαλμα του Δαβίδ το 1464. Ένα ογκώδες κομμάτι μαρμάρου αγοράστηκε από λατομείο της Carrara με τον Agostino να ξεκινάει το έργο λαξεύοντας σε αρχικό στάδιο τα πέλματα, το θώρακα, τα πόδια και πιθανώς και το κενό ανάμεσά τους.

Για άγνωστους λόγους, διεκόπη η κατασκευή του αγάλματος με το θάνατο του Donatello το 1466, για να αντικατασταθεί ο Agostino από τον Antonio Rossellino μετά από καιρό, χωρίς όμως ουσιαστικό αποτέλεσμα. Το μάρμαρο παρέμεινε παρατημένο για εικοσιέξι χρόνια, εκτεθειμένο στα στοιχεία της φύσης στην αυλή του εργαστηρίου του καθεδρικού. Η βροχή και ο αέρας το έφθειραν με αποτέλεσμα να αξιοποιηθεί, τελικά, μικρότερο μέρος του από αυτό που αρχικά προβλεπόταν. Το όλο ζήτημα κατέληξε να προβληματίζει σοβαρά τους διευθυντές των έργων, καθώς ένα τέτοιο κομμάτι μαρμάρου ήταν εξαιρετικά ακριβό, τόσο εξαιτίας του μεγέθους του όσο και του κόστους μεταφοράς του. Ενδεικτικά, αναφέρεται πως σε κατάλογο αντικειμένων του εργαστηρίου του 1500, ένα χρόνο πριν να αναλάβει το έργο ο Μικελάντζελο, καταγράφεται ως "κάποια μαρμάρινη μορφή ονόματι Δαβίδ, κακοσμιλεμένη και ξαπλωμένη ανάσκελα".

Ένα χρόνο αργότερα, έγγραφα δείχνουν ότι οι Operai ήταν αποφασισμένοι να βρουν τον καλλιτέχνη που θα μπορούσε να τελειώσει το έργο. Διέταξαν να "στηθεί στα πόδια του" το μάρμαρο, που αποκαλούσαν Ο Γίγαντας (The Giant), έτσι ώστε να μπορέσει να εξεταστεί από τους ενδιαφερόμενους υποψήφιους καλλιτέχνες. Παρόλο που απευθύνθηκαν στον Λεονάρντο ντα Βίντσι και σε άλλους, ο μόλις εικοσιέξι ετών, Μιχαήλ Άγγελος, ήταν εκείνος που τους έπεισε ότι άξιζε την ανάθεση του έργου, έχοντας ολοκληρώσει τη διάσημη Πιετά στη Ρώμη δύο χρόνια νωρίτερα. Στις 16 Αυγούστου 1501, του ανατέθηκε και επίσημα το απαιτητικό καθήκον. Άρχισε τη δουλειά νωρίς το πρωί της 13ης Σεπτεμβρίου και θα συνέχιζε για περίπου τρία χρόνια. Για το ζήλο με τον οποίο εργάστηκε αναφέρεται στη βιογραφία του καλλιτέχνη Vita di Michelagnolo Buonarroti από τον Ascanio Condivi πως δούλευε ακόμη και υπό βροχή, έτρωγε σπάνια και κοιμόταν με τα ρούχα, φορώντας και τα παπούτσια του.

 Στις 25 Ιανουαρίου 1504, καθώς το άγαλμα πλησίαζε πλέον στην ολοκλήρωσή του, μια επιτροπή Φλωρεντίνων καλλιτεχνών, ανάμεσα στους οποίους ήταν οι Λεονάρντο ντα Βίντσι και Σάντρο Μποτιτσέλι, συνεδρίασε για να αποφασίσει το πού θα ήταν καλύτερο να τοποθετηθεί ο Δαβίδ, αποφασίζοντας την αλλαγή από το θρησκευτικό πλαίσιο της εκκλησίας, για το οποίο προοριζόταν αρχικά, στο πολιτικό μήνυμα της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας, που προέκυψε στο ενδιάμεσο.  Χρειάστηκαν τέσσερις μέρες και 40 άνθρωποι για να μετακινηθεί το άγαλμα από το εργαστήρι του Μικελάντζελο στην τελική του θέση στην είσοδο του Palazzo Vecchio, με τα δημόσια αποκαλυπτήρια να γίνονται στις 8 Σεπτεμβρίου του 1504. Οι Φλωρεντίνοι πρόσθεσαν ένα επίχρυσο στεφάνι στο κεφάλι και μια χάλκινη ζώνη για να κρύψουν τη γύμνια του, στοιχεία που χάθηκαν με την πάροδο του χρόνου. 

 Ο Δαβίδ παραπέμπει στην αρχαιοελληνική αισθητική, ακολουθώντας τον Κανόνα του Πολύκλειτου , με ένα άγαλμα σε εξιδανικευμένες αναλογίες, που απεικονίζει "ρεαλιστικά" το ανθρώπινο σώμα σε απόλυτη συμμετρία, δηλαδή σε τέλειες αρμονικές αναλογίες που δεν υπάρχουν στη φύση, αλλά καθαρά στα μαθηματικά, υπολογισμένες με μεγάλη ακρίβεια. Σε συνδυασμό με το νηφάλιο και σεμνό πρόσωπο, εκφράζονται με τον καλύτερο τρόπο η ιδέα της ανδρείας με το σωματικό και ψυχικό κάλλος (κατά το "νους υγιής εν σώματι υγιεί"). Όπως και τα έργα του Πολύκλειτου, έτσι και ο Δαβίδ του Μικελάντζελο διατηρεί μία αρμονία μέσα από τον προσεκτικό σχεδιασμό των μελών και της στάσης του σώματος, που εξισορροπούν το βάρος και τις αντίρροπες δυνάμεις του αγάλματος, την κίνηση - ένταση με την ηρεμία - χαλάρωση, αποτελώντας παράδειγμα της πόζας κοντραπόστο. Χαρακτηριστική λεπτομέρεια ο τρόπος απεικόνισης των γεννητικών οργάνων, που είναι σύμφωνος με το αρχαιοελληνικό ιδεώδες και όχι με την ιστορική πραγματικότητα του προσώπου, που, προφανώς, είχε υποστεί περιτομή.

 Η αρχαιοελληνική αισθητική συναντά την ιταλική δημιουργικότητα της Αναγέννησης με το έργο να ακολουθεί την αρχή του disegno (ελεύθερα "από την αρχή"), που βασίζεται στη γνώση της αντρικής ανθρώπινης μορφής, ανάγοντας τη γλυπτική στην υψηλότερη μορφή τέχνης, μιμούμενη τη θεία δημιουργία. Ο Μιχαήλ Άγγελος δούλευε έχοντας την πεποίθηση ότι ο Δαβίδ ήταν ήδη μέσα στο κομμάτι του μαρμάρου, κατά τον ίδιο τρόπο που η ψυχή βρίσκεται μέσα στο σώμα του ανθρώπου, με τον καλλιτέχνη να έχει την υποχρέωση να απελευθερώσει τη μορφή στην πιο τέλεια εκδοχή της. 

 Ως προς τις αναλογίες του αγάλματος, παρατηρείται πως το κεφάλι και το δεξί χέρι, όπως και γενικότερα το σώμα από τη μέση και πάνω είναι μεγαλύτερο από το κάτω μέρος του με τη σημαντικότερη αιτιολόγηση να σχετίζεται με την αρχική σκέψη της τοποθέτησής του σε ψηλό σημείο (προκειμένου αυτά να είναι περισσότερο ευδιάκριτα από το έδαφος). Άλλοι υποστηρίζουν πως η διαφοροποίηση θέλει να δώσει έμφαση στη συγκέντρωση του χαρακτήρα (πρόσωπο) και στην επικείμενη πράξη (δεξί χέρι).

 Το άγαλμα υπέστη φθορές στη διάρκεια των αιώνων. Το 1512 από κεραυνό που χτύπησε τη βάση του τέθηκε σε κίνδυνο η σταθερότητά του. Το 1527, σε μία χρονιά αναταραχών στη Φλωρεντία με την επάνοδο των Μεδίκων, οι δημοκρατικοί αμυνόμενοι από το εσωτερικό του Palazzo Vecchio, με τις πέτρες και τα έπιπλα που έριξαν από τα παράθυρα του κτιρίου, έσπασαν το αριστερό χέρι σε τρία κομμάτια, φθείροντας το έργο ( το οποίο και επιδιορθώθηκε στη συνέχεια). Στα μέσα του 19ου αιώνα παρατηρήθηκαν μικρές ρωγμές στο αριστερό πόδι, που οδήγησαν στη μεταφορά του αγάλματος στην Galleria dell'Accademia, όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα, προφυλασσόμενο από τα στοιχεία της φύσης, όχι όμως και από τον άνθρωπο με βάνδαλο να καταστρέφει με σφυρί τα δάχτυλα του αριστερού ποδιού, πριν να συλληφθεί από τους υπεύθυνους ασφαλείας του μουσείου το 1991.

 Επιστημονικές έρευνες, που έγιναν το 2014, επιβεβαίωσαν τις χειρότερες προβλέψεις, αποκαλύπτοντας τους "αδύναμους" αστραγάλους του Δαβίδ, που "σηκώνουν" δυσανάλογο βάρος, εξαιτίας της ανισορροπίας ανάμεσα στο κέντρο βάρους της βάσης και σε εκείνο του αγάλματος. Μικρή απόκλιση της τάξης των 15 μοιρών είναι ικανή να σπάσει τους αστραγάλους και να οδηγήσει το άγαλμα στην καταστροφή.

 Πιστά αντίγραφα του αγάλματος υπάρχουν σε ολόκληρο τον κόσμο. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο γύψινο αντίγραφο που δόθηκε στο μουσείο Victoria and Albert του Λονδίνου, μαζί με το γύψινο φύλλο που τοποθετήθηκε εκ των υστέρων στο επίμαχο σημείο (πλέον εκτίθεται ξεχωριστά) με το μύθο να θέλει τη Βασίλισσα Βικτώρια να σοκάρεται από το θέαμα και να απαιτεί την προσθήκη. Το αντίγραφο εκτέθηκε για πρώτη φορά στις 20 Ιουνίου του 1857 και παραμένει ως σήμερα ως ένα από τα ιστορικότερα και πιστότερα αντίγραφα του αυθεντικού.   

 Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου εκτίθεται στην κεντρική σάλα της Galleria dell'Accademia .

  Πηγές πληροφοριών (χρήση αυτούσιων αποσπασμάτων σε σημεία): Wikipedia, Academia.org, Florentapartments.com, Vam.ac.uk

 Οι φωτογραφίες του αγάλματος από το προσωπικό αρχείο του Νίκου Πράσσου (εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις, όπου και αναφέρεται η αρχική πηγή στη λεζάντα)