"Χαμογελώντας" στην εξουσία
"Ο Άνθρωπος που γελά" ( L'Homme qui rit ), "αδικημένο" δημιούργημα του Βίκτωρ Ουγκώ, που βρέθηκε "στη σκιά" των γνωστότερων έργων του ("Οι Άθλιοι", "Η Παναγία των Παρισίων"), γραμμένο σε μία δύσκολη περίοδο της ζωής του, όταν και ήταν εξόριστος από τη Γαλλία διωκόμενος για τα πολιτικά μηνύματα των προγενέστερων μυθιστορημάτων, αποτελεί το πλέον πολιτικοποιημένο βιβλίο του, ως απάντηση στους πολέμιούς του. Ενάμιση αιώνα μετά, τα όσα "καταγγέλει" ο Ουγκώ παραμένουν "πληγές" της ανθρωπότητας που δε λένε να κλείσουν, σε ένα έργο επίκαιρο, που σε κάνει να αναρωτιέσαι το γιατί δεν το είχες ανακαλύψει νωρίτερα.
Ο Ουγκώ τοποθετεί την ιστορία του στην Αγγλία των τελών του 17ου αιώνα, έχοντας ως κεντρικό πρωταγωνιστή τον Gwynplaine, με το παραμορφωμένο πρόσωπο από το μαχαίρι που "ασέλγησε" στα αγγελικά του χείλη στη βρεφική του ηλικία. Μικρό παιδί, παρατημένο από τους Comprachicos, τους εγκληματίες που χάραξαν το πρόσωπό του, συναντά εν μέσω χιονοθύελλας τη μελλοντική αγάπη της ζωής του, ένα βρέφος στην αγκαλιά της παγωμένης νεκρής μητέρας του, το οποίο και περιθάλπτει. Οι δυο τους θα διασωθούν από τον Ursus, τον υπεύθυνο ενός περιοδεύοντος θιάσου, που τους προσφέρει καταφύγιο από τα βάσανα της ζωής, που τους ακολουθούν όπως και οι σκιές τους. Από τη μία το σημαδεμένο "χαμόγελο" του Gwynplaine να τον "καταδικάζει" στη δια βίου "εξορία" του εσωτερικού του κόσμου από τα βλέμματα των γύρω του, που στέκονται αποκλειστικά στην εξωτερική του εμφάνιση, και από την άλλη το νεογέννητο κορίτσι, που μεγαλώνοντας θα το φωνάζουν Dea, να αποδεικνύεται πως είναι τυφλό. Και οι δυο τους συμμετέχουν στις παραστάσεις του Ursus με τον Gwynplaine να αποτελεί την κεντρική "ατραξιόν", εξαιτίας της ιδιαιτερότητάς του, την οποία η Dea δε μπορεί να δει και δε γνωρίζει, ενσαρκώνοντας την εξιδανικευμένη αθωότητα μέσα από την άγνοια του μαρτυρίου του αγαπημένου της, όπως και εκείνης των λόγων που ο κόσμος ζητωκραυγάζει κάθε φορά που εκείνος ανεβαίνει στη σκηνή.
Το μυθιστόρημα, όμως, δε μένει στην ιστορία αγάπης και την τραγικότητα των ηρώων του, έχοντας την αποκάλυψη της αριστοκρατικής καταγωγής του Gwynplaine ως καταλύτη μίας σειράς γεγονότων, που παρουσιάζουν τις διαφορές ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους της εποχής, το πώς η εξουσία αλλάζει όχι μόνο τον ίδιο τον άνθρωπο, αλλά και εκείνους που βρίσκονται γύρω του και τον αντικρίζουν, την κοινωνική καταπίεση και εξαθλίωση των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, την ανάγκη για αποδοχή και αναγνώριση για αυτό που είμαστε και όχι για αυτό που φαινόμαστε, τη σημασία της διαφορετικότητας σε μία κοινωνία "οδοστρωτήρα", που οτιδήποτε διαφορετικό τείνει να το εξαφανίσει μέσα στην ανωνυμία της μάζας, με το άτομο να αναζητά το επόμενο θύμα που θα δείξει με το δάχτυλο, αδιαφορώντας για τις συνέπειες, μέχρι να βρεθεί ο ίδιος στο στόχαστρο των άλλων.
Ο Θοδωρής Αμπαζής και οι συνεργάτες του προχώρησαν βήματα παραπέρα. Μένοντας πιστοί στον "κορμό" της ιστορίας, επέλεξαν, ορθά κατά την άποψή μας, να αφήσουν σε δεύτερη μοίρα την ιστορία αγάπης ανάμεσα σε Gwynplaine και Dea και να δώσουν βάση στα κοινωνικοπολιτικά μηνύματα του έργου, που μας αφορούν άμεσα στο σήμερα, αναδεικνύοντας τις σχέσεις του ήρωα με την αριστοκρατία και τους εκπροσώπους της. Στο επίκεντρο αυτής της προσέγγισης η επεισοδιακή συνύπαρξη με τη δούκισσα Josiana, χαρακτήρα ιδιαίτερου και απρόβλεπτου, που ασκεί πρωτόγνωρη έλξη.
Οι όποιες αλλαγές σε σχέση με το πρωτότυπο έργο περισσότερο προσθέτουν και λιγότερο αφαιρούν από την παράσταση με τους δημιουργούς να ισορροπούν ανάμεσα στο πρωτογενές υλικό και στο δικό τους όραμα. Μπορεί ο ρόλος του Barkilphedro, του απεσταλμένου της βασιλικής αυλής, να μην αποκαλύπτει τα σκοτεινά κίνητρά του (στην παράσταση έχει, αντιθέτως, κωμική "διάθεση"), ο Hardquannone, υπεύθυνος για την παραμόρφωση του Gwynplaine, να ομολογεί αποσπασματικά το έγκλημά του, σε μία σκηνή που φαντάζει παράταιρη για κάποιον που δε γνωρίζει το πρωτότυπο, ορισμένες αφηγήσεις να είχαν αποφευχθεί εισάγοντάς τες στα λόγια χορού και χαρακτήρων και το κλείσιμο της ιστορίας της "οικογένειας" του πρωταγωνιστή, των Dea και Ursus, να αφήνει μετέωρο το θεατή, αλλά έχουμε στον αντίποδα μία ευφάνταστη και ιδιοφυή σύλληψη του κεντρικού ήρωα και της συσχέτισής του με την άρχουσα τάξη σε διαδοχικές στιγμές μεταμορφώσεων και ανατροπών με κατάληξη την κορύφωση στο φινάλε. Μοναδική παραφωνία η επιλογή στην αναπαράσταση του Homo, του σκύλου του Ursus, ως βιολιστή με "σύνδρομο του λυκάνθρωπου", που μας φάνηκε υπερβολική και αταίριαστη.
Ως προς τον τρόπο απόδοσης η παράσταση δεν ακολουθεί την "πεπατημένη". Οι δημιουργοί χαρακτηρίζουν το έργο ως "μουσική παράσταση" και "σύγχρονο μουσικό θέατρο". Η πραγματικότητα είναι πως δυσκολευόμαστε να το κατηγοριοποιήσουμε, μιας και αποτελεί μοναδική περίπτωση συνδυασμού πρόζας και μουσικής, δανειζόμενο στοιχεία από μιούζικαλ, χωρίς, όμως, να υπάρχει χορογραφία ή τα τραγούδια να αποτελούν το "κυρίως πιάτο" της παράστασης (παρά τις εξαιρετικές μελωδίες της ζωντανής μουσικής και τις εξίσου εντυπωσιακές ερμηνείες στο τραγούδι των ίδιων των ηθοποιών). Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός πως η μουσική είναι οργανικά δεμένη με το έργο αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι του, με την αφήγηση, τις ερμηνείες, τους ήχους του χορού (φτωχών στο πρώτο μέρος και πλουσίων στο δεύτερο) και το τραγούδι να δίνουν το ρυθμό και τη ροή, που έρχεται ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις μεμονωμένες σκηνές και τις μεταξύ τους μεταβάσεις.
"Σύμμαχος" σε αυτήν την προσπάθεια η εικόνα, με τα κουστούμια, τα σκηνικά και τις σκηνοθετικές "εμπνεύσεις" να υποστηρίζουν την παράσταση, χωρίς να υπερκαλύπτουν τα υπόλοιπα συστατικά της, συνεισφέροντας στη "συναισθητική εμπειρία" του θεατή. Τα κονσερβοκούτια της "ζητιανιάς" από εκείνους που έχουνε μάθει να απλώνουν το χέρι στους "από πάνω", οι μάσκες της υποκρισίας σε εκείνους που αδιαφορούν για τα απλωμένα χέρια των "από κάτω" σε ένα σκηνικό που στο πρώτο μισό δείχνει έμμεσα την απόσταση ανάμεσα στους μεν και τους δε. Ενδιαφέρουσες τόσο η επιλογή της απεικόνισης των πλουσίων ως καρικατούρες, σαρκάζοντας την υπεροψία και την αλαζονεία τους, με τους φτωχούς πρωταγωνιστές να είναι πιο ανθρώπινοι και αληθινοί, παρά το παραμορφωμένο χαμόγελο του Gwynplaine, όσο και η "παρουσία" της βασίλισσας Άννας μόνο ως εικόνας, υπογραμμίζοντας την αδυναμία της να κυβερνήσει, εξαιτίας των προβλημάτων υγείας της, αφήνοντας χώρο εξουσίας στους ολιγάρχες.
Καθηλωτικός ο Αιμιλιανός Σταματάκης στον πρωταγωνιστικό ρόλο σε ρεσιτάλ ερμηνείας. Εξαιρετική η Εβελίνα Παπούλια ως μία Josiana που δεν ξέρεις αν πρέπει να αγαπήσεις ή να μισήσεις, να γελάσεις ή να λυπηθείς μαζί της, απόρροια του κενού που υπάρχει στην καρδιά της. Πολύ καλός ο Ursus του Θέμη Πάνου στο πρώτο μισό, αν και περισσότερο λειτούργησε ως αφηγητής των όσων είχαν προηγηθεί και αξιομνημόνευτη η Μαρία Δελετζέ (Dea) ειδικά για τη φωνή της σε ένα ρόλο, που, όμως, μένει στην αφάνεια, εξαιτίας των προτεραιοτήτων που δόθηκαν.
"Ο Άνθρωπος που γελά" θα μπορούσε να είναι μία ακόμη ιστορία αγάπης μέσα σε ένα δραματικό κοινωνικοπολιτικό - ιστορικό πλαίσιο, μία πιστή αναπαράσταση του βιβλίου ή ένα μιούζικαλ με περισσότερο ανάλαφρο χαρακτήρα, γεμάτο συγκινήσεις. Επέλεξε να ακολουθήσει το δικό του δρόμο, όχι για να πρωτοτυπήσει για την πρωτοτυπία, αλλά γιατί αυτή είναι η "θεατρική φιλοσοφία" των δημιουργών του (αξίζει να δείτε τα βίντεο από τις πρόβες της παράστασης), οδηγώντας σε ένα μοναδικό "θεατρικό υβρίδιο" με κοινό παρονομαστή το συναίσθημα μέσα από την μετατροπή της παράστασης σε βίωμα (έναντι συναισθηματικών σεναριακών εξάρσεων) έχοντας στον αριθμητή τη διαχρονική αλήθεια του κειμένου.
Ο Gwynplaine είναι η κραυγή αγωνίας των "λωποδυτών" της ευτυχίας απέναντι στους "ιδιοκτήτες" της, εκείνος που καταγγέλει την ευτυχία των πλουσίων, που πηγάζει από τη δυστυχία των ανίσχυρων αυτού του κόσμου. Οι πλούσιοι χρειάζονται τους φτωχούς για να τους εξουσιάζουν και να νοηματοδοτούν τη ματαιόδοξη ύπαρξή τους, θέλοντας, όμως, σε όλα τα υπόλοιπα να αγνοούν την παρουσία τους. Για αυτό, λοιπόν, και δεν τους σκοτώνουν, παρά επιλέγουν την περισσότερο ανώδυνη για εκείνους λύση της "παραμόρφωσης", της αλλαγής εκείνης που θα τους κάνει υποτελείς και σκλάβους τους.
Το "όχι" του Gwynplaine στο τέλος προκαλεί. Προκαλεί γιατί ακούγεται για πρώτη φορά στην παράσταση. Γιατί ο άνθρωπος με το χαραγμένο "χαμόγελο", που τολμά να το ξεστομίσει, επιλέγει να αποποιηθεί την πλούσια ονειρική ζωή, βγάζοντας τη μάσκα που θα τον έκανε αυτό που πάντοτε επιθυμούσε διακαώς, το να γίνει ένα με τους άλλους. Επιλέγει την αλήθεια αυτού που είναι από την υποκρισία των ειδώλων που τον περιστοιχίζουν. Και το "ζωγραφισμένο" χαμόγελο δεν αφήνει κανέναν να τον πάρει στα σοβαρά, την ώρα που οι αληθινά γελοίοι σε όλη τη διάρκεια της παράστασης είναι εκείνοι που τώρα τον χλευάζουν.
Μία μεγάλη "γκριμάτσα" σε κοινωνίες - "Συμπληγάδες" του φαίνεσθαι, που συνθλίβουν παραμορφώνοντας όσους τολμούν να αναζητήσουν την πραγματική ευτυχία.
Μετάφραση: Ντορέττα Πέππα / Διασκευή - Λιμπρέτο: Έλσα Ανδριανού
Σύνθεση - Σκηνοθεσία: Θοδωρής Αμπαζής
Παίζουν (αλφαβητικά): Θανάσης Ακκοκαλίδης, Κώστας Βασαρδάνης, Διονύσης Βερβιτσιώτης, Θανάσης Βλαβιανός, Τζωρτζίνα Δαλιάνη, Μαρία Δελετζέ, Αντιγόνη Δρακουλάκη, Πάρις Θωμόπουλος, Αγγελική Ζωή Καραγκούνη, Σμαράγδα Κάκκινου, Ελίτα Κουνάδη, Νέστωρ Κοψιδάς, Δαυίδ Μαλτέζε, Παναγιώτης Παναγόπουλος, Θέμης Πάνου, Εβελίνα Παπούλια, Αρετή Πασχάλη, Χρήστος Ραμμόπουλος, Αιμιλιανός Σταματάκης, Ανδριάνα Χαλκίδη, Δήμητρα Χαριτοπούλου.
Μουσικοί επί σκηνής: Θοδωρής Κοτεπάνος, Σοφία Ευκλείδου, Γιάννης Αναστασάκης, Θάνος Πολυμενέας Λιοντήρης, Ιάκωβος Παυλόπουλος
Εθνικό Θέατρο - Θέατρο Rex, Σκηνή "Μαρίκα Κοτοπούλη"
Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο 20:30 - Τετάρτη, Κυριακή 19:00
Διάρκεια: 135' (με διάλειμμα)
Τιμές Εισιτηρίων:
Σάββατο, Κυριακή & επίσημες αργίες: Διακεκριμένη Ζώνη 25€ / Α΄ Ζώνη 18€ / Β΄ Ζώνη (Θεωρεία & A Εξώστης) 15€ / Γ’ Ζώνη (Β΄ Εξώστης) 5€
Τετάρτη & Πέμπτη: Διακεκριμένη Ζώνη 18€ / Α’ & Β’ Ζώνη 15€ / Γ' Ζώνη 5€
Παρασκευή: Διακεκριμένη Ζώνη 18€ / Α’ & Β’ Ζώνη 13€ / Γ' Ζώνη 5€
Φοιτητικό - Νεανικό: Πέμπτη 10€ (εκτός διακεκριμένης) / Τις υπόλοιπες ημέρες 13€ (εκτός διακεκριμένης και Α Ζώνης έως 10η σειρά)
Άνω των 65: Τετάρτη 10€ (εκτός διακεκριμένης) / Τις υπόλοιπες ημέρες 13€ (εκτός διακεκριμένης ζώνης)
Πολύτεκνοι: 10 € όλες τις ημέρες (εκτός διακεκριμένης ζώνης)
Κάρτα ανεργίας: 5€ ( Μόνο Τετάρτη/Πέμπτη - Μόνο από τα ταμεία του θεάτρου )
Για περισσότερες πληροφορίες : Ο Άνθρωπος που γελά
