O Μυστικός Δείπνος: Ένα αριστούργημα σε άνιση μάχη με τον χρόνο

Η ιστορία ενός εκ των πιο "ταλαιπωρημένων" έργων τέχνης

Ο Μυστικός Δείπνος του  Λεονάρντο Ντα Βίντσι (  Leonardo da Vinci ) αποτελεί ίσως τη διασημότερη τοιχογραφία και ένα από τα σημαντικότερα και από τα πλέον αναγνωρίσιμα έργα στην ιστορία της τέχνης. 

Ζωγραφισμένος στην τραπεζαρία του μοναστηριού Σάντα Μαρία ντέλε Γκράτσιε ( Santa Maria delle Grazie - Παναγία της Χάριτος ) του Μιλάνου με διαστάσεις 4,6 x 8,8 μέτρα υπήρξε παραγγελία από τον Δούκα της πόλης Λουδοβίκο Σφόρτσα ( Ludovico Sforza ), στα πλαίσια της ανακαίνισης της εκκλησίας και των εγκαταστάσεων της μονής.

Το έργο είναι νωπογραφία ( τέμπερα σε γύψο ) με την ιδιαιτερότητα πως ο Λεονάρντο δεν χρησιμοποίησε την παραδοσιακή τεχνική, επιλέγοντας να ζωγραφίσει σε στεγνό σοβά ( η τεχνοτροπία "a secco" ή "Fresco-secco" ) και να δουλέψει με αργούς ρυθμούς, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα να κάνει τις επιθυμητές τροποποιήσεις, προσέχοντας και την παραμικρή λεπτομέρεια.

Απόρροια αυτών των επιλογών και αυτής της σχολαστικότητας είναι το διάσημο αριστούργημα, στο οποίο ο δημιουργός του αξιοποιεί την προοπτική, τον φωτισμό, τις στάσεις των σωμάτων και τις εκφράσεις των προσώπων, που δείχνουν μία πληθώρα συναισθημάτων, προκειμένου να ζωντανέψει μοναδικά τη στιγμή της αποκάλυψης στους μαθητές της επικείμενης προδοσίας Του από τον ίδιο τον Ιησού. 

Ο ρεαλισμός του τοπίου στο παρασκήνιο και η απουσία των φωτοστέφανων φέρνουν το έργο πιο κοντά στην πραγματικότητα, αλλάζοντας τις στατικές και υπερβατικές εικόνες των αγιογραφιών, που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε θρησκευτικά έργα της περιόδου.

Ο καλλιτέχνης έφτιαξε πρώτα ένα λευκό, προπαρασκευαστικό στρώμα, το οποίο χρησίμευσε για να λειάνει τον τοίχο, και το άφησε να στεγνώσει πριν να ζωγραφίσει σε αυτό. 

Αποτέλεσμα του να μη ζωγραφίσει σε υγρό γύψο ( κάτι που θα απαιτούσε και μεγαλύτερη ταχύτητα, έχοντας όμως και μονιμότερη διάρκεια, εξαιτίας της απορρόφησης του χρώματος ) είναι η ύπαρξη επάλληλων στρωμάτων χρώματος, επιτρέποντας από τη μία πλευρά τους έντονους τόνους και την πιο εκλεπτυσμένη απεικόνιση του φωτός, καθιστώντας από την άλλη το έργο ευάλωτο και εύθραυστο στη φθορά του χρόνου, την υγρασία και τη μούχλα. 

Η επιλογή της τεχνικής και η τελειομανία του Ντα Βίντσι σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες υποχρεώσεις του οδήγησαν σε μία μακρόχρονη υλοποίηση με το έργο να παραδίδεται στην τελική του μορφή μετά από την πάροδο ετών ( αναφέρεται κατά προσέγγιση το χρονικό διάστημα 1495-1498 ως περίοδος κατασκευής ). Μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια άρχισαν να γίνονται ορατά τα πρώτα σημάδια της φθοράς με την τοιχογραφία να ξεθωριάζει και να χάνει την αίγλη της πολύ γρήγορα με τις διαδοχικές προσπάθειες της επιδιόρθωσής της να κάνουν τα πράγματα χειρότερα, αλλοιώνοντας τη μορφή της.

Μία πόρτα που ανοίχτηκε στο κεντρικό μέρος, όπου βρίσκονταν τα πόδια του Ιησού, κατά τα μέσα του 17^ου αιώνα, πριν να κλειστεί στη συνέχεια από τούβλα, η μετατροπή της αίθουσας σε στάβλο και οπλοστάσιο στα τέλη του 18^ου αιώνα, η χρήση της ως φυλακή και μία πλημμύρα με το νερό να φτάνει στα δύο μέτρα μόνο κάποιες από τις κακουχίες που ήρθαν να προστεθούν στην ήδη επιβαρυμένη δημιουργία.

Πιο πρόσφατη "αντιξοότητα" ο βομβαρδισμός και η καταστροφή μέρους του μοναστηριού από τις συμμαχικές δυνάμεις στις 15 Αυγούστου του 1943 με τον τοίχο να μένει στη θέση του, χάρη στα στηρίγματα και τους σάκους με άμμο που τοποθετήθηκαν για την προστασία του. 

Από τις αρχές του 18^ου αιώνα αναφέρονται εννέα απόπειρες αποκατάστασης του Μυστικού Δείπνου, αν και υπάρχουν ίχνη και προηγούμενων επεμβάσεων στο έργο. Στις πρώτες προσπάθειες οι υπεύθυνοι αγνοούσαν την ιδιαιτερότητα της τεχνικής του Ντα Βίντσι, αλλοιώνοντας τη μορφή του.

Ο Μικελάντζελο Μπελότι ( Michelangelo Bellotti ) επιχείρησε να συμπληρώσει τα κενά με λαδομπογιά, καλύπτοντας με βερνίκι το υπόλοιπο τμήμα του (1726), για να έρθει ο Τζουζέπε Μάτσα ( Giuseppe Mazza ) να αναιρέσει τις "επιδιορθώσεις" του προκατόχου του περίπου μισό αιώνα αργότερα (1770). Θεωρώντας πως πρόκειται για κλασική νωπογραφία έπλυνε τον τοίχο με διάλυμα υδροξειδίου του νατρίου, ξεσηκώνοντας έντονες αντιδράσεις, που τον ανάγκασαν να σταματήσει, χωρίς να ολοκληρώσει το εγχείρημά του. Εξίσου λανθασμένη αντίληψη είχε και ο Στέφανο Μπαρέζι ( Stefano Barezzi ), ο οποίος προσπάθησε να απομακρύνει την τοιχογραφία από το σημείο που βρισκόταν, χωρίς επιτυχία (1821).

 Η έλευση του 20^ου αιώνα έφερε μαζί της και την τεχνολογική και επιστημονική πρόοδο, επιτρέποντας την πιο οργανωμένη αποκατάσταση και συντήρηση του Μυστικού Δείπνου. Ο Λουίτζι Καβενάτζι ( Luigi Cavenaghi ) ήταν ο πρώτος που ανέλυσε τη χημική σύσταση της τοιχογραφίας ( 1908 ), καταλήγοντας στη διαπίστωση πως αυτή ολοκληρώθηκε με χρώμα τέμπερας σε δύο στρώσεις σοβά.

Aκολούθησε ο καθαρισμός του Ορέστε Σιλβέστρι ( Oreste Silvestri ) το 1924 και η πιο συστηματική απόπειρα του Μάουρο Πελιτσιόλι ( Mauro Pelliccioli ) με τον τελευταίο να προσπαθεί να επαναφέρει τα χρώματα (1947) και στη συνέχεια να αντιστρέψει τις παρεμβάσεις του 18^ου αιώνα (1951-1952, 1954).

Σημαντικότερη η πιο πρόσφατη, πολυετής προσπάθεια ( 1977 - 1999 ) της Pinin Brambilla Barcilon, που στηρίχτηκε στην ενδελεχή εξέταση και ανάλυση της τοιχογραφίας με σόναρ, ραντάρ, κάμερες υπερύθρων και ακτίνες Χ (1976 ).

Χρησιμοποιώντας καινοτόμες επιστημονικές μεθόδους καθάρισε το έργο από τις προηγούμενες αλλαγές, φέρνοντάς το όσο πιο κοντά γινόταν στο πρωτότυπο. Υπολογίζεται πως μέσα από αυτή τη διαδικασία ήρθε στο φως περίπου το 20% της αρχικής δημιουργίας, το οποίο και είχε καταφέρει να διατηρηθεί.

Η αποκατάσταση έγινε με τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα ως προς το αυθεντικό με το τελικό αποτέλεσμα να έχει λιγότερο έντονα χρώματα από τις πρότερες εκδοχές του. Ως σημείο αναφοράς υπήρξε ο πίνακας - ακριβές αντίγραφο του Τζιαμπιετρίνο ( Giampietrino ), συνεργάτη του Λεονάρντο όταν εκείνος βρισκόταν στο Μιλάνο, που βρίσκεται στη συλλογή της Βασιλικής Ακαδημίας των Τεχνών του Λονδίνου.  

Κριτική ασκήθηκε τόσο για την κατάργηση των παρεμβάσεων του παρελθόντος, κάποιες από τις οποίες αποτελούσαν κομμάτι της ιστορίας του Μυστικού Δείπνου, όσο και για τις διαφοροποιήσεις σε σχέση με το ως τότε γνωστό έργο με χαρακτηριστικότερη εκείνη που αφορούσε το δεξί μανίκι του Ιησού.

 Η ίδια πάντως η Barcilon είχε δηλώσει πως "ο καθένας δικαιούται να έχει την άποψή του" με εκείνη να ελπίζει πως έπραξε ορθά "με τον χρόνο να είναι εκείνος που θα δείξει" ( ακολουθεί η σχετική συνέντευξή της στο BBC ).

Η επίσκεψη στο μουσείο αξίζει όχι μόνο για το έργο αλλά και για την ιστορία του. Εξαιρετικό φωτογραφικό υλικό με τις αλλαγές που υπέστη το έργο, τα πρόσωπα που ανέλαβαν τη συντήρηση και την επιδιόρθωσή του, με την έμφαση να δίνεται σε εκείνα του περασμένου αιώνα, αλλά και την προσπάθεια προστασίας του κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου πολέμου.

Επιπρόσθετα, στις φωτογραφίες διακρίνονται οι διαφοροποιήσεις του χώρου. Παλιότερα υπήρχαν καθίσματα και στασίδια, καθώς και πίνακες - αντίγραφα του Μυστικού Δείπνου.

Σήμερα η αίθουσα είναι ουσιαστικά άδεια, διατηρώντας στον απέναντι τοίχο τη Σταύρωση ( 1495 ) του Τζιοβάνι Ντονάτο ντα Μοντορφάνο ( Giovanni Donato da Montorfano ).

 Κλείστε εισιτήριο διαδικτυακά όσο νωρίτερα μπορείτε, γιατί δεν θα βρείτε εύκολα. Οι θέσεις είναι περιορισμένες, μιας και οι επισκέψεις γίνονται σε ομάδες των 25-30 ατόμων ανά δεκαπεντάλεπτο για την προστασία του έργου από την υγρασία και ανοίγουν σε συγκεκριμένες ημερομηνίες. Το εισιτήριο των 15 ευρώ δικαιολογείται από τον περιορισμό του αριθμού των επισκεπτών και την αξία της δημιουργίας με την πρόσβαση στον χώρο να γίνεται σταδιακά μέσα από αυτόματες πόρτες, που οδηγούν τους επισκέπτες σε δωμάτια με ειδικά φίλτρα για τον καθαρισμό των ρύπων και τη διατήρηση της υγρασίας, παρέχοντας την καλύτερη δυνατή προστασία.

Μειωμένο εισιτήριο στα 2 ευρώ για τους νέους από 18 έως 25 ετών. Απαγορεύονται τα υγρά με τις τσάντες να κρατούνται σε ειδικά ντουλάπια στον χώρο των εισιτηρίων, στο κτίριο δέκα μέτρα περίπου πριν από την είσοδο στο μουσείο, χωρίς επιπλέον κόστος ενώ επιτρέπονται οι φωτογραφίες μόνο με κινητό, χωρίς φλας.

Τα εισιτήρια είναι ονομαστικά, αν και στην περίπτωση μας δεν υπήρξε διασταύρωση στοιχείων. Χρειάζεται να είστε μισή ώρα πιο πριν από την αναγραφόμενη. Εισέρχεστε πρώτα στον χώρο των εισιτηρίων για να τα εκτυπώσετε, ύστερα από τον έλεγχο της ηλεκτρονικής πληρωμής σας. Στη συνέχεια μπορείτε να εισέλθετε στο μουσείο (η είσοδος από τα αριστερά του ναού) 5 λεπτά νωρίτερα από την ώρα επίσκεψης του γκρουπ σας.

Στο ξεκίνημα της περιήγησής σας, πριν την είσοδό σας στην αίθουσα του Μυστικού Δείπνου, υπάρχει η δυνατότητα να φωτογραφίσετε την εσωτερική αυλή του μοναστηριού. Ο ναός εκτός του μουσείου είναι ανοικτός για το κοινό, χωρίς είσοδο.

Παρά την "περιπετειώδη" πορεία του Μυστικού Δείπνου και τα προβλήματα που αντιμετώπισε, το δημιούργημα του Λεονάρντο ντα Βίντσι καταφέρνει να εντυπωσιάσει. Δεν είναι τυχαίο πως θεωρείται το πιο συχνά αναπαραγόμενο θρησκευτικό έργο στην ιστορία της τέχνης.

Μοναδικό αριστούργημα που προτείνεται ανεπιφύλακτα να το δείτε, έστω και μία φορά στη ζωή σας.

Oι φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Νίκου Πράσσου ( Ιούλιος 2022 ). Μεμονωμένες επιλογές από Wikipedia, τον χώρο του μουσείου ( φωτογραφίες φωτογραφιών ) και την επίσημη ιστοσελίδα του μουσείου Cenacolovinciano.org. 

Πηγές πληροφοριών ( σε μεμονωμένα σημεία μεταφράσεις και σύνθεση κειμένων ): Cenacolovinciano.org, Wikipedia, Engadget.com.