Αναζητώντας το παρόν στη σκιά του παρελθόντος
Η παράδοση των θεατρικών μεταφορών των έργων του Καραγάτση από τον Δημήτρη Τάρλοου και τους συνεργάτες του συνεχίζεται και μαζί της και το δικό μας ταξίδι στη μοναδική μυθοπλασία και γλώσσα του. Το μυθιστόρημα "Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου" δεν είναι από τα γνωστότερα του μεγάλου συγγραφέα και αν δεν υπήρχε η επέτειος των 200 ετών από τον αγώνα της απελευθέρωσης και της ανεξαρτησίας της χώρας μας θα μιλούσαμε για μία έκπληξη από τους ανθρώπους του Θεάτρου Πορεία. Η γεμάτη όμως από αντιφάσεις εποχή μας, που είναι πλημμυρισμένη από εθνικούς "αλαλαγμούς" και κρίσεις, καθώς και από κάλπικα είδωλα και τηλεοπτικούς "εθνοπατέρες", ξεχειλίζοντας παράλληλα από εθνικισμό σε ένα όλο και πιο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, καθιστά την παράσταση σημαντική και επίκαιρη.
Ο ίδιος ο Καραγάτσης είχε κάνει το δικό του προσωπικό λογοτεχνικό "μανιφέστο" λίγο πριν να προχωρήσει στη συγγραφή και την έκδοση του βιβλίου κατά τα μέσα της δεκαετίας του '40. Αρθρογραφώντας σε εφημερίδες της εποχής, υποστήριζε πως υπήρχε ένα "κενό" στο ελληνικό ιστορικό μυθιστόρημα, το οποίο αδυνατούσε να καλύψει και η εγχώρια ακαδημαϊκή έρευνα και μελέτη, ανάγοντας ο ίδιος τη λογοτεχνία στο μέσο κατανόησης της ιστορίας από τον λαό, που θα τον οδηγούσε "στα πεπρωμένα του". Η δικιά του απάντηση σε αυτό το "έλλειμμα" ήταν η σειρά "Ο κόσμος που πεθαίνει", κατά τα ευρωπαϊκά πολύτομα αφηγηματικά έργα της εποχής (roman-fleuve / μυθιστόρημα - ποταμός), έχοντας ως χρονική αφετηρία το ξεκίνημα της επανάστασης του 1821 στον "Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου" (1944), στο πρώτο μέρος από τα δέκα συνολικά, που είχε προαναγγείλει. Ακολούθησαν τα "Αίμα χαμένο και κερδισμένο" (1947) και "Τα στερνά του Μίχαλου" (1949), πριν να σταματήσει το οδοιπορικό του ομώνυμου πρωταγωνιστή και της οικογένειάς του στο 1844, σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα από όσο αρχικά o Καραγάτσης υπολόγιζε.
Παρά τις προθέσεις του συγγραφέα, το βιβλίο είναι λιγότερο ιστορικό μυθιστόρημα και περισσότερο μυθοπλαστικό ψυχογράφημα του κεντρικού του προσώπου, του Κοτζάμπαση Μίχαλου Ρούση, προγόνου του Καραγάτση. O πρωταγωνιστής ζει μία ήρεμη ζωή με την οικογένειά του στον Καστρόπυργο, αδιαφορώντας επιδεικτικά για την επανάσταση των ομοεθνών του. Στο μεγαλύτερο μέρος ακολουθείται η δομή του πρώτου βιβλίου με τη δήλωση υποταγής στους Τούρκους και την αλλαξοπιστία του Μίχαλου, ο οποίος ασπάζεται τον μουσουλμανισμό αλλάζοντας το όνομά του σε Εσρέφµπεη, τη φιλία με τον κεχαγιά Μουσταφάµπεη, την αγορά μίας σκλάβας Ελληνίδας, που γίνεται η καινούργια ερωµένη και στη συνέχεια ένα από τα λίγα στηρίγματά του μπροστά στις αντιδράσεις της συζύγου και των γύρω του για τις επιλογές του.
Προδότης των Ελλήνων και την ίδια ώρα ξένος για τους Τούρκους, άνθρωπος με μόνη του ταυτότητα τα σαρκικά πάθη, τις ηδονές της ζωής και το ένστικτο της επιβίωσης, κατά την προσφιλή παράδοση του Καραγάτση να παρουσιάζει το άτομο και το περιβάλλον του ως αποτέλεσμα της φυσικής έλξης και της παρόρμησης της διαιώνισης του ανθρώπινου είδους. Στη συνέχεια, από τύχη ήρωας στα Δερβενάκια, όταν και εγκλωβίζεται στο πεδίο της μάχης, βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο και ξεχύνεται κατά των αντρών του Δράμαλη, αποκαθιστώντας το όνομά του, πριν το ανατρεπτικό για τη ροή του έργου κλείσιμο με τη μάχη του Μανιακίου και την αυτοθυσία ενός αντιφατικού και αναρχικού Παπαφλέσσα με τον Μίχαλο να επιβιώνει για ακόμα μία φορά.
Καθοριστικό το πρόσωπο του Μίχαλου σε μυθιστόρημα και παράσταση. Δειλός, φιλήδονος και εγωπαθής, χωρίς ηθικές αρχές, παρασύρεται από τα ένστικτα και τις ορμές του, επιζητώντας την ευδαιμονία και την καλοπέραση, θέλοντας να συνεχίσει να απολαμβάνει ανέμελα τις χαρές της ζωής. Απόλυτα πετυχημένη η επιλογή του Γιώργου Χριστοδούλου, ο οποίος ζωντανεύει τον χαρακτήρα με τρόπο που καταφέρνει να κερδίσει στην πορεία τη συμπάθεια. Είτε σαν προδότης είτε σαν ήρωας ο Μίχαλος του Χριστοδούλου παραμένει βαθιά ανθρώπινος, εκφράζοντας ντροπή και αποξένωση στην πρώτη περίπτωση και αμηχανία και σαρκασμό στη δεύτερη, όταν και αναρωτιέται "έτσι γίνονται οι ήρωες;" την ώρα που οι υπόλοιποι τον επευφημούν και τον ζητωκραυγάζουν. Χαρακτηριστικό το βλέμμα του σε μία μοναδική ερμηνεία, η οποία καταφέρνει να εκφράσει την ανασφάλεια και την υπαρξιακή αγωνία ενός παγιδευμένου ανθρώπου ανάμεσα σε προσωπικές επιλογές, που γίνονται από την ανάγκη της επιβίωσης στο διαρκές μεταβαλλόμενο περιβάλλον και όχι από καλοσύνη ή κακία. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο συγκεκριμένος χαρακτήρας μετασχηματίζεται σε τραγική φιγούρα, που μπορεί να μην αποτελεί το πρότυπο προς μίμηση, αλλά είναι πιο κοντά στα διλήμματα και τα αδιέξοδα του μέσου Νεοέλληνα.
Ενώ στις προηγούμενες θεατρικές μεταφορές των μυθιστορημάτων του συγγραφέα υπήρχε η αίσθηση της καταιγιστικής ροής και των συνεχών εναλλαγών σκηνών και σκηνικών, απόρροια και του όγκου των βιβλίων, σε αυτήν την περίπτωση βασικός στόχος δεν είναι μόνο το να υποστηριχθεί η εξέλιξη της ιστορίας του κειμένου, επικεντρώνοντας στον τρόπο και τα μέσα απόδοσής της, αλλά και το να μεταφερθούν τα μηνύματά του στον θεατή, αφήνοντας μεγαλύτερα περιθώρια στη δημιουργική έκφραση των συντελεστών της παράστασης.
Η διασκευή του Θανάση Τριαρίδη επιχειρεί να μας δώσει μία ολοκληρωμένη εικόνα για τον αντι-ήρωα του Καραγάτση, αν και στην περίπτωση του Μίχαλου θα ταίριαζε περισσότερο ο χαρακτηρισμός του "κατά λάθος ήρωα". Την ίδια στιγμή, ακολουθώντας παράλληλες διαδρομές με το πρωτότυπο υλικό, επιχειρείται η σκιαγράφηση της περιόδου και η σύνδεσή της με το σήμερα. Όπως και σε άλλα έργα του, ο Καραγάτσης περιγράφει παράλληλα με τους πρωταγωνιστές του το κοινωνικοοικονομικό τους πλαίσιο με την ιστορία να μην έχει τον κεντρικό ρόλο, αλλά να αποτελεί το φόντο, που συνδιαμορφώνει το περιβάλλον τους και τις ίδιες τις ζωές τους. Η ιστορική πραγματικότητα λοιπόν συναντά τη φαντασία της μυθοπλασίας με τον συγγραφέα να τολμά να παρουσιάσει μαζί με τους χαρακτήρες του μία διαφορετική πλευρά της Ελληνικής Επανάστασης, απομυθοποιώντας πρόσωπα και καταστάσεις, καυτηριάζοντας το ζήτημα της ηρωοποίησής τους και περιγράφοντας τις διχόνοιες, τις συγκρούσεις και τα μικροσυμφέροντα μεταξύ Καπεταναίων, Κοτζαμπάσηδων και εκπροσώπων της Εκκλησίας.
Ο Δημήτρης Τάρλοου όχι μόνο διατηρεί τη σατιρική και κριτική διάθεση του κειμένου, αλλά την ενισχύει μέσα από επιλογές που προκαλούν και εν μέρει διχάζουν. Παραμένει η γρήγορη ροή και η συχνή εναλλαγή των σκηνών, χωρίς όμως την ασφυκτική αίσθηση του παρελθόντος. Λιγότερο ευφάνταστα τα μεταξύ τους περάσματα, επικεντρώνοντας στους φωτισμούς και στην αξιοποίηση της θεατρικής σκηνής, που είναι περισσότερο στατική σε σχέση με όσα είχαμε συνηθίσει (Γιούγκερμαν και Μεγάλη Χίμαιρα). Πιο ουσιαστικός ο ρόλος της ζωντανής μουσικής του Άγγελου Τριανταφύλλου, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του έργου με τα τραγούδια, τις μελωδίες, τα χορικά και τους χορούς να αντικαθιστούν όσα υπολείπονται σε εικόνα, μεταφέροντας την αίσθηση της περιγραφικής γλώσσας του Καραγάτση μέσα από τον ήχο, τους στίχους και την κίνηση και ρίχνοντας "γέφυρες" στον Έλληνα της εποχής μας με τη χρήση διαφορετικών μουσικών ειδών (δημοτικά, ρεμπέτικα, ροκ όπερα).
Η επιλογή της παρουσίασης της ιστορίας μέσα από τα μάτια του Όθωνα και της Αμαλίας, που παραμένουν επί σκηνής ως θεατές στο θεωρείο τους για μεγάλα διαστήματα, προσδίδει μία κωμική νότα στο έργο και έμμεσα αναδεικνύει την ιστορική (α)συνέχεια. Την ίδια στιγμή η παρουσία τους λειτουργεί διαρκώς και ως υπενθύμιση πως παρακολουθούμε την αφήγηση μίας ιστορίας, δικαιολογώντας τις καυστικές σκηνές του έργου, οδηγώντας όμως και σε αποστασιοποίηση από τα όσα συμβαίνουν.
Το παραληρηματικό κλείσιμο του Παπαφλέσσα με το ανατρεπτικό ρεσιτάλ του Θανάση Δόβρη έρχεται να συμπληρώσει την κριτική προς τον ρόλο των εκπροσώπων της Εκκλησίας και τη λειτουργία του ελληνικού κράτους, των πολιτικών και των πολιτών του, σε μία σκηνή που υπερκαλύπτει όσες προηγήθηκαν, απομακρύνοντας από το πρόσωπο του Μίχαλου Ρούση.
Στον αντίποδα, η εμπνευσμένη κινησιολογία από το θέατρο σκιών σε στιγμή της παράστασης συνδέει με επιτυχία τα πρόσωπα της ιστορίας με τη λαϊκή παράδοση τόσο των Ελλήνων όσο και των Τούρκων, αποτελώντας μία από τις πιο ταιριαστές συμβολικά σκηνές της. Πέρα από τις προφανείς συσχετίσεις μεταξύ του Καραγκιόζη, του Μίχαλου και του τρόπου που και οι δυο τους εκφράζουν την ελληνική ψυχή και ιδιοσυγκρασία μέσα από τις αντιθέσεις τους, συμβολίζεται και η επιρροή της Ανατολής στην ελληνική νοοτροπία, όπως και η συνύπαρξη με την αλληλεπίδραση των δύο λαών. Το τελευταίο σημείο έχει ιδιαίτερη σημασία για τον Καραγάτση, μιας και εξίσου τονίζεται τόσο από την πληθώρα των τουρκικών λέξεων στο έργο του και στο κείμενο της θεατρικής διασκευής όσο και από τη φιλία του πρωταγωνιστή της παράστασης με τον γερλίσιο (Τούρκου που ζούσε στον Μοριά), τον Μουσταφάµπεη, σχέση που μεταφέρεται από το βιβλίο και δε συναντάται συχνά στην ελληνική λογοτεχνία.
Aυτές οι συνεχείς εναλλαγές σε ύφος μαζί με τα διαδοχικά σκηνοθετικά ευρήματα από τη μία πλευρά πετυχαίνουν να κρατούν το ενδιαφέρον, κάνοντας τον χρόνο να κυλά αβίαστα σε ένα έργο που ξεπερνά το δίωρο. Από την άλλη όμως δεν προσδίδουν πάντα σε συνοχή και, προσπαθώντας να ισορροπήσουν ανάμεσα στον πρωταγωνιστή των βιβλίων, στον Νεοέλληνα του σήμερα και στα μεταξύ τους κοινά σημεία, επισκιάζουν σε μεμονωμένες στιγμές τις επικές διαστάσεις της ιστορίας του Μίχαλου και την έξοχη παρουσία του Γιώργου Χριστοδούλου.
Πολύ καλές οι ερμηνείες των υπόλοιπων ηθοποιών του πολυμελούς θιάσου με εκείνη του Δημήτρη Ήμελλου στον ρόλο του Κολοκοτρώνη να ξεχωρίζει. Την εικόνα της προσεγμένης παραγωγής και παράστασης συμπληρώνουν τα κουστούμια εποχής του Αλέξανδρου Γαρνάβου και της Τζίνας Ηλιοπούλου.
Κατά την ανάλυση της παράστασης συνειρμικά οι συγκρίσεις με προηγούμενες δουλειές του Δημήτρη Τάρλου και των συνεργατών του είναι αναπόφευκτη. Μία ακόμα μεγάλη παραγωγή του Θεάτρου Πορεία σε μία δύσκολη εποχή και σε ένα έργο - διασκευή μυθιστορήματος του Καραγάτση, που αποτελεί στοίχημα για τους δημιουργούς του. Το αποτέλεσμα κρίνεται πετυχημένο, χωρίς όμως να καταφέρνει να εντυπωσιάσει στον ίδιο βαθμό με τις παραστάσεις του παρελθόντος.
Η προσπάθεια για την ολοκληρωμένη παρουσίαση της ιστορίας του Μίχαλου Ρούση είναι αξιέπαινη με τον Γιώργο Χριστοδούλου να καταφέρνει να αποδώσει τον ρόλο με τρόπο που ζωντανεύει τις περιγραφές του Καραγάτση σαν να ξεπηδά μέσα από τις σελίδες των βιβλίων του, θυμίζοντάς μας τον Έλληνα που άλλοτε μας ταλαιπωρεί και άλλοτε μας μαγεύει. Στην επιδίωξη των συντελεστών να φέρουν το έργο πιο κοντά στο παρόν και να κρατήσουν το ενδιαφέρον, κάποια σημεία κυρίως ως προς το ύφος παρουσιάστηκαν περισσότερο αποσπασματικά από όσο θα θέλαμε, αποδομώντας την τραγικότητα του κεντρικού προσώπου. Σκεπτόμενοι όμως τους καιρούς που διανύουμε με την ακροδεξιά και τον άκρατο εθνικισμό να απειλούν τις σύγχρονες δημοκρατίες αντιλαμβανόμαστε και δικαιολογούμε αυτές τις αναφορές και τις συσχετίσεις με το σήμερα, που αναδεικνύουν τις διαχρονικές παθογένειες αυτού του λαού και αυτού του τόπου.
Ανατρέχοντας στα όσα ζήσαμε και είδαμε για τα 200 χρόνια της απελευθέρωσης στη χρονιά που πέρασε, "Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου" μας είπε τις πιο σημαντικές (γλυκόπικρες) αλήθειες.
Κείμενο: Μ. Καραγάτσης / Διασκευή: Θανάσης Τριαρίδης
Παίζουν: Κώστας Βασαρδάνης, Ξανθή Γεωργίου, Θανάσης Δόβρης, Δημήτρης Ήμελλος, Δημήτρης Καπουράνης, Βίκυ Κατσίκα, Χρήστος Μαλάκης, Γιώργος Μπινιάρης, Δημήτρης Μπίτος, Λεωνή Ξεροβάσιλα, Αρετή Πασχάλη, Γιάννης Ποιμενίδης, Μελισσάνθη Ρεγκούκου, Γιώργος Χριστοδούλου
Μουσικοί επί σκηνής: Γιάννης Αγγελόπουλος, Γιωργος Δούσος, Κώστας Νικολόπουλος
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Τάρλοου
Θέατρο Πορεία
Διάρκεια: 130' (χωρίς διάλειμμα)
Τετάρτη - Κυριακή 19:00 / Πέμπτη - Παρασκευή - Σάββατο 20:30
Αγγλικοί υπέρτιτλοι: Τετάρτη 16/2
Τετάρτη (λαϊκή) VIP 20€ - Α’, Β’, Γ’ Ζώνη 15€ / Πέμπτη έως Κυριακή VIP 25€ - A’ Ζώνη 20€ - Β’ Ζώνη 17€ - Γ’ Ζώνη 15€ / Senior (Άνω των 65) 17€ - Φοιτητικό, Νεανικό (Κάτω των 22), Ανέργων 15€ - ΑΜΕΑ (67% και άνω) με την επίδειξη βεβαίωσης αναπηρίας 12€
Σε συγκεκριμένες θέσεις με σειρά προτεραιότητας, απαραίτητη είναι η επικοινωνία με το ταμείο του θεάτρου για τα εισιτήρια ΑΜΕΑ.
Σύμφωνα με τα μέτρα που έχουν ανακοινωθεί, για την είσοδό σας στον χώρο είναι υποχρεωτική η επίδειξη πιστοποιητικού εμβολιασμού (τουλάχιστον 14 ημερών) ή νόσησης (έως 6 μήνες από τη διάγνωση). Επίσης η χρήση προστατευτικής μάσκας είναι υποχρεωτική κατά την είσοδο στο θέατρο, καθώς και κατά τη διάρκεια της παράστασης. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε εδώ.
Η παράσταση προτείνεται για θεατές άνω των 15 ετών.
Για περισσότερες πληροφορίες: Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου
