H ιστορία επαναλαμβάνεται
Αλλαγή συνηθειών και τρόπου ζωής, συνθήκες απομόνωσης, ένα σύστημα δεκαετιών που μπαίνει στον πάγο και προσπάθεια να γίνει αντιληπτό το τι έχει συμβεί. Και όσο και αν η ψυχραιμία πρυτανεύει, ο φόβος προκύπτει, έστω και υποσυνείδητα, πόσο μάλλον όταν οι αριθμοί των νεκρών και των ασθενών μεγαλώνουν με ραγδαίους ρυθμούς και τα συστήματα υγείας και οικονομίας δείχνουν σημάδια κατάρρευσης. Καθημερινές, απλές στιγμές που συνέβαιναν ασυναίσθητα, όπως μία χειραψία, η έξοδος στο θέατρο, η βόλτα στα σοκάκια της πόλης, το δείπνο με τους φίλους, ακόμα και το άγγιγμα του προσώπου μας γεμίζουν με "πρέπει" και "πρόσεχε". Και όσο και αν φαίνεται περίεργο, δεν είμαστε ούτε οι πρώτοι ούτε οι τελευταίοι με αυτά τα βιώματα.
Ο Μαύρος Θάνατος και η "επικράτηση" της πανούκλας
Ρίχνοντας μία ματιά στο καταγεγραμμένο παρελθόν και αναζητώντας αναφορές σε επιδημικές νόσους στο χώρο της τέχνης, συνειδητοποιούμε πως η ανθρωπότητα έχει περάσει χειρότερες στιγμές. Σε κεντρική θέση βρίσκεται η πανώλη ή πανούκλα, έχοντας την πανδημία του Μαύρου Θανάτου να είναι η περισσότερο θανατηφόρα στην ιστορία, με τους υπολογισμούς των νεκρών παγκοσμίως να ανέρχεται στα 75 με 200 εκατομμύρια και τη μείωση του πληθυσμού στην Ευρώπη να αγγίζει το 30% με 60%. Αν και έφτασε στο αποκορύφωμά της στην τετραετία από το 1347 μέχρι το 1351, η ασθένεια συνέχιζε να επανεμφανίζεται περιοδικά μέσα στις επόμενες δεκαετίες, σημαδεύοντας ανεξίτηλα τον Μεσαίωνα, με συνέπεια ο όρος «πανώλη» να έχει ταυτιστεί με το σύνολο των επιδημικών νόσων και των μεταδοτικών ασθενειών και η διεθνής βιβλιογραφία να αναφέρεται στη σχετική λογοτεχνία ως "plague literature" ή "plague writing", έναντι της "επιδημικής λογοτεχνίας", που θα ήταν και ο ορθότερος.
Απόρροια αυτής της "παρανόησης" τo να παρατηρείται και το φαινόμενο πως πολλές από τις εικόνες που σχετίζονται με την πανώλη, ουσιαστικά αφορούν τη λέπρα και την ευλογιά. Tην ίδια στιγμή, οι απεικονίσεις της πανούκλας είναι περιορισμένες και επικεντρώνουν στο κοινωνικό χάος και το θάνατο, παρά στα συμπτώματα και τις επιπτώσεις που έχει στα σώματα των θυμάτων της, αποτέλεσμα της άγνοιας, αλλά και της άρνησης των ανθρώπων να εστιάσουν στα ιατρικά γεγονότα, μένοντας στη συναισθηματική τους επίδραση, κάτι που συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στις μέρες μας.
Η πανώλη επηρέασε τον πολιτισμό, τη θρησκεία και την εικόνα που είχε ο κόσμος για το θάνατο, αντιπροσωπεύοντας τον τρόμο, την ατυχία και την ελπίδα μέσα από διαφορετικές απεικονίσεις του, ακόμα και με σαρκαστική διάθεση. Η πανούκλα εξαπλώθηκε με ταχείς ρυθμούς, χωρίς να υπάρχουν λογικές εξηγήσεις, σε μία εποχή έντονης θρησκευτικότητας και δεισιδαιμονιών. Αποτέλεσμα της ατμόσφαιρας και της άγνοιας, οι άνθρωποι να αποδίδουν την καταστροφή που τους βρήκε σε θεία τιμωρία για τον αμαρτωλό πρότερο βίο τους, αναζητώντας τη σωτηρία και την πνευματική αφύπνιση.
Ενδεικτικά, παρουσιάζεται σε αυτό το σημείο η τοιχογραφία “Η Πομπή του Αγίου Γρηγορίου” της Basilica of St. Peter in Chains της Ρώμης, που παραπέμπει στη μετάνοια και το σεβασμό του ρόλου των θρησκευτικών τελετουργιών και της Εκκλησίας σε θέματα προστασίας, μέσω της αναφοράς στις προσευχές του Πάπα Γρηγορίου Ι και των πιστών προς τον Αρχάγγελο Μιχαήλ το 590 μ.Χ. για την αντιμετώπιση των επιδημιών, που μάστιζαν τη Ρώμη για περίπου 50 χρόνια.
Η επίδραση του Μαύρου Θανάτου σε γλυπτική και ζωγραφική
Οι τραυματικές εμπειρίες του Μαύρου Θανάτου οδήγησαν στη δημοφιλέστερη αναπαράστασή του, το Danse Macabre (το Χορό του Θανάτου), που έγινε έθιμο, λαϊκή δεισιδαιμονία και ποίημα, πριν να ζωγραφιστεί σε τοίχους εκκλησιών από τον 14ο αιώνα. Πλούσιοι και φτωχοί, νέοι και ηλικιωμένοι, άντρες και γυναίκες, συνοδεία ζωντανών και νεκρών, με το θάνατο να συνυπάρχει με τη ζωή σαν να θέλει η τελευταία να ξορκίσει τον πρώτο σε μία ιδιότυπη μορφή ισότητας των πάντων, απέναντι στη μόνη κοινή τους μοίρα.
Κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα, ένα ακόμα επαναλαμβανόμενο θέμα σε πίνακες θρησκευτικού περιεχομένου ήταν η σκηνή του νεκροκρέβατου με το νεκρό να βρίσκεται περιστοιχισμένος από τους συγγενείς του. Μετά την πανώλη υπήρξε διαφοροποίηση, με τον πεθαμένο να απεικονίζεται σε άδειο δωμάτιο, έχοντας ως μόνη "παρέα" εκείνη ενός αγγέλου ή ενός σκελετού σε αποσύνθεση, για να φτάσουμε στα τέλη του 16ου αιώνα με συνδυαστικά πορτρέτα ζωντανών και νεκρών εικόνων.
(Πηγή: Kunsthistorisches Museum, Vienna)
Στις αρχές του 15ου αιώνα, η Αναγέννηση βρισκόταν στο ξεκίνημά της και ο τρόμος της πανούκλας το ίδιο για τα επόμενα περίπου 300 χρόνια, με εξάρσεις που εξαφάνισαν ολόκληρες περιοχές, όπως εκείνες του Παλέρμου στη Σικελία γύρω στο 1620, με τον Van Dyck, που μετακόμισε στην πόλη την εποχή εκείνη, να προσπαθεί να βρει διέξοδο από το θάνατο μέσω των έργων του, αλλά και του Λονδίνου το 1665, με την καταστροφή του να περιγράφεται με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες στο A Journal of the Plague Year του Daniel Dafoe, ένα από τα πρώτα ιστορικά μυθιστορήματα.
Οι Hans Holbein, Titian, Ambrogio Lorenzetti και Pietro Lorenzetti είναι κάποιοι από τους διασημότερους καλλιτέχνες της περιόδου, που έχασαν τη ζωή τους από την επιδημία. Κάποιοι άλλοι, όπως ο Tintoretto, που ζωγράφισε τα μεγαλύτερα έργα του Scuola Grande di San Rocco της Βενετίας, κτίριο αφιερωμένο στον Άγιο προστάτη από την πανούκλα, στάθηκαν απέναντί της.
Η αυξημένη παρουσία του θανάτου στη θεματολογία των έργων τέχνης, κατά την εξεταζόμενη περίοδο, εξηγείται τόσο από την ανάγκη έκφρασης του πόνου και του φόβου, που βίωσαν οι άνθρωποι, όσο και από το πάθος τους για την ίδια τη ζωή.
Στη γλυπτική, σαν παραλλαγή της ξαπλωμένης φιγούρας με το γαλήνιο πρόσωπο των μεσαιωνικών τύμβων, παρατηρούνται οι διαφοροποιήσεις των βίαιων και αποκρουστικών προσώπων και εικόνων, όπως του Condottiere Guidarello Guidarelli του 1525 από τον γλύπτη Tulio Lombardo στην πινακοθήκη της Ραβέννας, που απεικονίζει τον πόνο του θανάσιμα λαβωμένου στρατιώτη.
Από τα τέλη του 15ου αιώνα, αυτά τα αγάλματα μοιάζουν συχνότερα με πτώματα σε αποσύνθεση, τα επονομαζόμενα και ως transi, όπως το άγαλμα Le Transi de René de Chalon του Ligier Richier στην εκκλησία Bar-le-Duc στο Saint-Etienne της Γαλλίας, που κρατά την καρδιά του πρίγκιπα René de Chalón, ο οποίος σκοτώθηκε στη μάχη σε ηλικία 25 χρονών.
Τα μακάβρια transi αντικαθίστανται από τα οστά και τους σκελετούς του morte seca σε μία ακόμα καλλιτεχνική υπενθύμιση της ανθρώπινης θνητότητας και του αναπόφευκτου του θανάτου, που διαφορετικά αποκαλείται και ως memento mori ("θυμήσου πως πρέπει να πεθάνεις"). Το "Όλα είναι μάταια" ("Omnia vanitas"), αποτελεί το τελευταίο καλλιτεχνικό "αποτύπωμα" του Μαύρου Θανάτου, με τη ματαιότητα να τοποθετείται απέναντι στο "σκελετωμένο" θάνατο ως το μέλλον.
Χαρακτηριστικός ο στίχος του “Three Quick and Three Dead” με τα τρία πτώματα να προειδοποιούν τους τρεις καβαλάρηδες πως "Αυτό που είστε, ήμασταν κάποτε και αυτό που είμαστε, θα γίνετε".
Οι περισσότεροι πίνακες της εποχής προσπαθούν να αναπαραστήσουν το θρίαμβο του θανάτου στα γεμάτα άγνoια θύματά τους ή, στον αντίποδα, την αγέρωχη αψήφηση του φόβου που αυτός προκαλεί, όπως στο έργο Belle Rosine του Antoine Wierts.
"Plague Literature" εκτός και εντός συνόρων
Στα κείμενα της αρχαιότητας, η επιδημία που επικρατεί είναι εκείνη του λοιμού, που ερμηνεύεται ως θεϊκή τιμωρία για την ύβρη απέναντι στην κοινωνία ή το άτομο. Στην Ιλιάδα του Ομήρου ο λοιμός των Αχαιών παρουσιάζεται ως η τιμωρία του Απόλλωνα στον Αγαμέμνονα για την ασέβειά του απέναντι στον ιερέα Χρύση, ο Ησίοδος στο Ἔργα καὶ Ἡμέραι τον ερμηνεύει ως τιμωρία του Δία στους ανθρώπους, ο Σοφοκλής στον Οιδίποδα Τύραννο αποδίδει τα αίτια του λοιμού της Θήβας στο αμάρτημα του Οιδίποδα, ενώ στον Θουκυδίδη, ο λοιμός των Αθηναίων αποδίδεται στα λάθη τους στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Ο ιστορικός περιγράφει λεπτομερώς τα εξωτερικά και εσωτερικά συμπτώματα της αρρώστιας, τα γενικά χαρακτηριστικά της και την κατάρρευση των κοινωνικών φραγμών και αξιών που επέφερε ο λοιμός, δίνοντας το αρχέτυπο για τις μετέπειτα περιγραφές των επιδημιών.
H πρώτη σημαντική αναφορά της πανούκλας στη λογοτεχνία βρίσκεται στο Δεκαήμερο του Βοκκάκιου, με μία παρέα ανθρώπων να αναζητεί διαφυγή από την ασθένεια στην εξοχή. Οι ιστορίες των πρωταγωνιστών του Δεκαήμερου, οι οποίοι περιγράφουν την κατάσταση της πόλης της Φλωρεντίας που εγκατέλειψαν, αποτελούν ενδείξεις μίας ευρύτερης «πανώλης των ηθών», για την οποία οι υπαίτιοι πληρώνουν το τίμημα. Από το ανώνυμο πλήθος και τα λάθη που παρουσιάζονται μέσω του ηγέτη τους, μίας πανώλης που είχε ήδη συμβεί, περνάμε στις ιστορίες των ανθρώπων και στις ίδιες τις ζωές τους, με την επιδημία να παραμένει σε εξέλιξη καθ' όλη τη διάρκεια της αφήγησης.
Επίσης, στον 14ο αιώνα κυκλοφόρησε το έργο The Canterbury Tales του Geoffrey Chaucer με την πανώλη να κάνει την εμφάνισή της στο The Pardoner’s Tale με 3 άντρες να αναλαμβάνουν ως αποστολή την εξόντωση του Θανάτου για να σώσουν την πόλη από την επιδημία, μέχρι, στο τέλος, να αλληλοεξοντωθούν.
H πρώτη εκτεταμένη και ρεαλιστική περιγραφή μίας βιολογικής καταστροφής στη Δύση υπό τη μορφή προσωπικών αναμνήσεων καταγράφεται στο έργο του Daniel Defoe, A Journal of the Plague Year, του 1722, το οποίο αναφέρεται στη βουβωνική πανώλη, που έπληξε το Λονδίνο του 1665, ως μία επιδημία που περιόριζε ασφυκτικά τους κατοίκους του, εγκλωβίζοντάς τους σωματικά και πνευματικά.
Στη διήγημα του 1842, Η Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου ,του Edgar Alan Poe παρουσιάζονται μέλη της αριστοκρατίας να κρύβονται και να γιορτάζουν σε έναν πύργο, πιστεύοντας πως είναι ασφαλείς, μακριά από την ασθένεια που εξαφανίζει τον υπόλοιπο κόσμο, ενώ στην πράξη εγκλωβίζονται πίσω από τα τείχη, έχοντας το θάνατο ανάμεσά τους.
Ξεχωριστής αναφοράς χρίζει το θεατρικό Η Λευκή Μάστιγα του Karel Čapek, το οποίο γράφτηκε το 1937, προειδοποιώντας για τους κινδύνους από την άνοδο του Ναζισμού, μέσω της εξάπλωσης μίας ασθένειας σε ολόκληρη την Ευρώπη, που απειλεί τους λαούς της. Το έργο έκανε πρεμιέρα στο Τελ Αβίβ στις 29 Σεπτεμβρίου του 1938. Την επομένη υπογράφηκε η Συμφωνία του Μονάχου, που άνοιξε την πόρτα για τη γερμανική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία. Όταν οι Ναζί έφτασαν στην Πράγα αναζήτησαν τον Capek με τον ίδιο να πεθαίνει από πνευμονία το 1938, χωρίς να προλάβει να δει την εκπλήρωση της "προφητείας" του.
To μυθιστόρημα, όμως, που θεωρείται ως το κορυφαίο στο είδος της plague literature είναι η Πανούκλα του Αλμπέρ Καμύ, το οποίο παρουσιάζει τη ζωή της πόλης Οράν σε όλα τα στάδια της εμφάνισης πανώλης με τις επιπτώσεις της ασθένειας και της καραντίνας στους κατοίκους της. Η κλιμάκωση του αποπνικτικού σκηνικού γίνεται σταδιακά με τους ανθρώπους να αδυνατούν να πιστέψουν αυτό που θα τους συμβεί και συμβαίνει, ανεξάρτητα από το αν είναι και οι ίδιοι άρρωστοι ή όχι, σε μία κοινωνία οι γνωστές δομές της οποίας καταρρέουν ολοκληρωτικά, μαζί με τις ατομικές ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών της.
Γραμμένο λίγο μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, οι συμβολισμοί ανάμεσα στα γεγονότα της ιστορίας της εξάπλωσης της πανούκλας στην πόλη και των όσων είχαν προηγηθεί στην ιστορία της εξάπλωσης του ναζισμού στον κόσμο με τους συνεπαγόμενους συσχετισμούς για τις επιπτώσεις τους στους ίδιους τους ανθρώπους, ανάγουν το έργο του Καμύ σε ένα διαχρονικό λογοτεχνικό αριστούργημα. Το ερώτημα του "γιατί αυτό συνέβη" μένει αναπάντητο και αυτό που μένει είναι ο αγώνας του ατόμου για επιβίωση και η εσωτερική ενδοσκόπηση με τον εκ νέου προσδιορισμό της συνείδησης και της ηθικής του, της αλληλεγγύης και του αλτρουισμού του ή της έλλειψής τους, φέρνοντάς το αντιμέτωπο με τον πραγματικό εαυτό του.
Άλλα αξιόλογα έργα τα Ο Τελευταίος Άνθρωπος (1826) της Mary Shelley, έχοντας ως πρωταγωνιστή και αφηγητή έναν από τους τελευταίους επιζήσαντες μίας θανάσιμης επιδημίας, Ο Πόλεμος των Κόσμων (1897) του H. G. Wells, που παρουσιάζει τον ανθρώπινο φόβο σε μαζική κλίμακα απέναντι σε μία ανώτερη απειλή, Το Κοράκι του Stephen King (1978) με την ολική κατάρρευση της κοινωνίας ύστερα από ατύχημα διαφυγής ενός τροποποιημένου στελέχους γρίπης, εργαστηριακά φτιαγμένου για βιολογικό πόλεμο που προκαλεί πανδημία, με το 99% του πληθυσμού να χάνει τη ζωή του, Περί Τυφλότητος (1995) του José Saramago με τη γυναίκα ενός οφθαλμίατρου να είναι καταδικασμένη να βλέπει τις επιπτώσεις μίας επιδημίας λευκής τύφλωσης στην κοινωνία, καθώς και πολλά άλλα με τις πωλήσεις κάποιων εξ' αυτών να έχουν εκτοξευτεί παγκοσμίως το τελευταίο διάστημα, εξαιτίας των πρόσφατων εξελίξεων.
Στην κατηγορία των αντίστοιχων νεοελληνικών έργων βρίσκεται πρώτο χρονολογικά Το θανατικό της Ρόδου του Εμμανουήλ Λιμενίτη - Γεωργιλλά, που αναφέρεται στην επιδημία βουβωνικής πανώλης, που χτύπησε το νησί από τον Οκτώβρη του 1498 ως και το καλοκαίρι του 1500. Ακολούθησαν η τραγωδία Ασπασία του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού (1813), με περιγραφές της φρίκης του λοιμού, της συμπτωματολογίας και της πολιτικής του διάστασης, έχοντας την Ασπασία να αναζητά τον Περικλή στη δοκιμαζόμενη αρχαία Αθήνα, το διήγημα Η Ξένη του 1854 του Εμμανουήλ Λυκούδη, που περιγράφει την εξάπλωση της επιδημίας της χολέρας στην Αθήνα της χρονιάς εκείνης και τις επιπτώσεις στις ζωές των κατοίκων της, η σύντομη σατιρική επιθεώρηση Επιδημία (1884) του Γεώργιου Σουρή με πρωταγωνιστή ηλικιωμένο, ο οποίος θέλει να ξεφύγει από την πρωτεύουσα με αφορμή την επιδημία τύφου που έχει ξεσπάσει και το διήγημα Βαρδιάνος στα Σπόρκα (1893) του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με τη γριά Σκεύω να προσπαθεί να περάσει παράνομα από τη Σκιάθο στα Σπόρκα, σπάζοντας την καραντίνα για να συναντήσει το γιο της.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα, Έλληνες λογοτέχνες ασχολούνται με το θέμα της λέπρας. Η Γαλάτεια Καζαντζάκη δημοσιεύει τη νουβέλα της Η άρρωστη πολιτεία (1914) με την ιστορία να εξελίσσεται στη Σπιναλόγκα, όπως και στο έντονα καταγγελτικό έργο Σπιναλόγκα:ad vitam (1933) του Θέμου Κορνάρου με τα δύο έργα να παρουσιάζουν τη ζωή στο νησί από διαφορετικές σκοπιές.
Λίγες δεκαετίες αργότερα, ο Ανδρέας Φραγκιάς θα γράψει τον Λοιμό, πριν την έλευση της Χούντας, ο οποίος θα εκδοθεί το 1972 στην Αθήνα. Ένα ξερονήσι πολιτικών εξορίστων, αφήνοντας το χρόνο και τον τόπο απροσδιόριστα σε μία από τις κορυφαίες στιγμές της μεταπολεμικής πεζογραφίας, που, με βασικό χαρακτηριστικό τη λιτή και απλή γλώσσα, περιγράφει τη σύγκρουση μεταξύ της απρόσωπης εξουσίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Αναζητώντας τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται στα έργα του είδους, σύμφωνα και με τη διπλωματική της Παλιοτζήκα Ευσταθίας, Η θεματική της Επιδημίας σε έργα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, καταλήγουμε πως οι αρρώστιες παρουσιάζονται, πέρα από θείες τιμωρίες για τα έκλυτα ήθη προσώπων και κοινωνιών, και ως αιτίες κατάλυσης των κοινωνικών δομών και των ισχύοντων νόμων, φέρνοντας στην επιφάνεια τις αρνητικές πτυχές και τα πρωτόγονα ένστικτα των πρωταγωνιστών. Στα θετικά το ότι αυτή η απογύμνωση των πόλεων από τις συμβάσεις αποδίδεται αρκετές φορές ως μία ξέφρενη γιορτή και όχι ως ο ερχομός της συντέλειας.
Με την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης, εγκαταλείπεται η ιδέα του Θεού-Τιμωρού για να μεταβούμε στην αλληγορική ερμηνεία της επιδημίας ως προς τον ολοκληρωτισμό και τον παραλογισμό του καθημερινού τρόπου ζωής, δίνοντας έμφαση στις υπαρξιακές αναζητήσεις των χαρακτήρων. Η κλειστότητα της πόλης παύει να λειτουργεί προστατευτικά και παρουσιάζεται ως μία αδιόρατη, εκ των έσω, απειλή για τους κατοίκους της.
Η ιατρική επιστήμη αποδυναμώνεται, μαζί και με τους υπόλοιπους θεσμούς της κοινωνίας, όπως είναι η Εκκλησία, παρουσιάζοντας τους εκπροσώπους τους πολλές φορές ως διεφθαρμένους, επιδιώκοντας την ενίσχυση της αίσθησης της αποσάρθρωσης με την αλληγορική της σημασία. Οι άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με πρωτόγνωρες καταστάσεις, που δεν μπορούν να δικαιολογηθούν και να αντιμετωπιστούν, με την πίστη και την ελπίδα στη λογική, την επιστήμη και το Θεό να υποβιβάζονται και να αποδυναμώνονται.
Αποτέλεσμα των παραπάνω, οι φορείς της εξουσίας να ταυτίζονται με την ίδια την επιδημία, εκφράζοντας τον τρόπο με τον οποίο επιβάλλονται και οι δύο στους ανθρώπους, με την αλληγορία της επιδημίας να αντικατοπτρίζει ανελεύθερες συνθήκες και καθεστώτα. Η αρρώστια αντικαθιστά την ηγεσία και τους νόμους σε μία ακόμα περισσότερο απρόσωπη μορφή εξουσίας, λειτουργώντας ως μεταφορά για κάθε τι παθογόνο στις ανθρώπινες κοινωνίες, που δεν μπορεί να ανασταλεί με κανέναν άλλο τρόπο, πέρα από το θάνατο.
Για αυτό και οι πανδημίες είναι τρομακτικές και τέτοια έργα πολύτιμα. Από τη μία πλευρά μπορούμε να είμαστε όσο υγιείς, προσεκτικοί και γυμνασμένοι θέλουμε, αλλά, μπροστά στην καταστροφή και νιώθοντας την ανάσα του θανάτου, να αρχίζουμε τις αναθεωρήσεις όλων όσων είχαμε ως δεδομένα, και από την άλλη αυτό συμβαίνει συλλογικά και όχι μεμονωμένα, προσθέτοντας στην εσωτερική αλλαγή εκείνες των ραγδαίων μεταβολών του εξωτερικού περιβάλλοντος, κάνοντάς μας, παράλληλα, να μετράμε διαφορετικά το χρόνο και τη μεταξύ μας σχέση στη συνειδητοποίηση της θνητότητάς μας.
Είναι memento mori, θυμίζουν το θάνατο, και παραδόξως καταφέρνουν να μας μάθουν περισσότερα για τη ζωή, φτάνοντάς μας τόσο κοντά στο τέλος της.
Επίλογος με τις τελευταίες λέξεις από το κλείσιμο της Πανούκλας του Αλμπέρ Καμύ:
"Κι ακούγοντας τις φωνές της χαράς που ανέβαιναν πάνω απ' την πόλη, ο Ριέ θυμήθηκε πως αυτή η χαρά δεν είναι ποτέ ανέφελη. Γιατί ο Ριέ γνώριζε κάτι που το αγνοούσε το χαρούμενο πλήθος, κι ας μπορεί κανείς να το βρει στα βιβλία, πως ο βάκιλλος της πανούκλας δεν πεθαίνει ούτε χάνεται ποτέ, πως μπορεί να μείνει δεκάδες χρόνια ναρκωμένος στα έπιπλα και στα ρούχα, περιμένοντας υπομονετικά μέσα στα δωμάτια, τα υπόγεια, τα σεντούκια, τα μαντίλια, τα χαρτιά, και πως θα 'ρχόταν ίσως μια μέρα που η πανούκλα, για να βασανίσει ή να διδάξει τους ανθρώπους, θα ξυπνούσε και πάλι τα ποντίκια της και θα τα 'στελνε να ψοφήσουν μέσα σε μια ευτυχισμένη πόλη."
Πηγές Πληροφοριών και Φωτογραφιών: Montana.edu, Η θεματική της Επιδημίας σε έργα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, TheGuardian.com, Wikipedia, DailyArtMagazine.com, All-art.org, National Public Radio, Breakpoint.org, Haaretz.com, Greek-language.gr/
