"Ο Βασιλιάς είναι γυμνός";
Με αφορμή την παράσταση Art της Yasmina Reza και τις διαφωνίες ανάμεσα σε τρεις φίλους για την πραγματική αξία ενός λευκού πίνακα, που αγοράστηκε 200 χιλιάδες ευρώ, προκύπτουν τα ερωτήματα του αν υπάρχουν αυτά τα έργα τέχνης, πώς προέκυψαν, πόσο κοστολογούνται και για ποιο λόγο;
Αναζητώντας τις απαντήσεις στο παρελθόν: Σουπρεματισμός
Oι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα μας οδηγούν, αρχικά, στον Robert Ryman, Αμερικανό ζωγράφο, που διακρίθηκε για τους λευκούς του πίνακες, αποτελώντας και την έμπνευση της Reza για το θεατρικό της έργο. Το όνομα του καλλιτέχνη ταυτίστηκε με τη μονοχρωματική ζωγραφική και το μινιμαλισμό, καλλιτεχνικό κίνημα που ήρθε στο προσκήνιο μετά τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου για να γνωρίσει ιδιαίτερη άνθηση κατά τη δεκαετία του '60, με κύρια χαρακτηριστικά του την απόρριψη των περιττών στοιχείων και τη χρήση της γεωμετρίας, έχοντας ως ρίζες του τα ρεύματα του Κονστρουκτιβισμού και του Σουπρεματισμού της δεκαετίας του '20.
Αναζητώντας τις ρίζες του μινιμαλισμού, φτάσαμε στη Ρωσία των αρχών του εικοστού αιώνα και τον Kazimir Malevich με την πρώτη χρήση της μονοχρωμίας σε ζωγραφικούς πίνακες στο Μαύρο Τετράγωνο του 1915, που θεωρείται ως "το σημείο μηδέν" της ζωγραφικής, το (κατώτατο) όριο πέρα από το οποίο παύει η δημιουργία να αποτελεί τέχνη. Ο Σουπρεματισμός του Malevich, όρος που προέκυψε από την προσπάθεια απόδοσης της ανωτερότητας του άδολου αισθήματος στη δημιουργική τέχνη, στηριζόταν στην υφή της χρωματισμένης επιφάνειας και στη χρήση απλών μοτίβων, που αποτυπώνουν καλύτερα το σχήμα και την επίπεδη επιφάνεια των καμβάδων στους οποίους ζωγραφίζονταν, με προτίμηση στο τετράγωνο, τον κύκλο και το σταυρό.
H τέχνη σαν τρόπος να δούμε τον κόσμο υπό νέο πρίσμα, απομακρύνοντας ολοκληρωτικά την πραγματική του εικόνα, θεωρώντας τις μορφικές απεικονίσεις των αντικειμένων, με τις θρησκευτικές, πολιτικές και κοινωνικές τους έννοιες, ως εμπόδιο στην καλλιτεχνική δημιουργία. Ο καλλιτέχνης απορρίπτει την εικόνα, τα αντικείμενα και τις ερμηνείες τους φτάνοντας σε μία έρημο, όπου το μόνο που αξίζει είναι η αίσθηση.Το μαύρο τετράγωνο (η αίσθηση) στο άσπρο φόντο (το "Τίποτα") υπήρξε η πρώτη μορφή της έκφρασης της μη-αντικειμενικής αίσθησης.
Σε αυτά τα λόγια του Malevich και στην πρώτη παρουσίαση του "Μαύρου Τετραγώνου" του, κοινό και κριτικοί αντέδρασαν αρνητικά, χαρακτηρίζοντας το έργο ως ακατανόητο και επικίνδυνο, ισχυριζόμενοι πως η απουσία του αντικειμένου συνεπάγεται και το τέλος της τέχνης, με το καθεστώς του Stalin να στρέφεται εναντίον του κινήματός του και την KGB να τον συλλαμβάνει το φθινόπωρο του 1930, για να τον απελευθερώσει στις αρχές του Δεκέμβρη. Ο Malevich πέθανε τον Μάιο του 1935 με το μαύρο τετράγωνο να "σημαδεύει" τόσο το νεκροκρέβατο όσο και το μνήμα στο οποίο τάφηκε.
Aπό τον Malevich στους Λευκούς Πίνακες του Robert Ryman
Ο Malevich δεν έμεινε στο μαύρο, αλλά δημιούργησε και έργα σε λευκό χρώμα, όπως ο πίνακας "White on White" του 1918, που αποτελεί σημείο αναφοράς με απλά, μονοχρωματικά γεωμετρικά σχήματα, απουσία ακριβούς συμμετρίας και με ακαθόριστα όρια. Άνευ χρώματος, βάθους και όγκου, μία γεωμετρική αφαίρεση στην πιο αγνή της μορφή, χωρίς αναφορά στην εξωτερική πραγματικότητα και μοναδικά προσβάσιμη μέσω της μη-αντικειμενικής τέχνης. Μόνες ενδείξεις στο απέραντο λευκό, που συμβολίζει το άπειρο, οι ανεπαίσθητες πινελιές που διαφοροποιούν την υφή του πίνακα με το κεκλιμένο τετράγωνο να φαίνεται σαν να βγαίνει μέσα από αυτόν, υποδηλώνοντας την κίνηση, σε ένα χώρο δίχως όρια.
Φωτογραφία: MoMA )
O Malevich, εντυπωσιασμένος από την τεχνολογία και ειδικότερα από τα αεροπλάνα, είχε ασχοληθεί με την αεροφωτογραφία και ήθελε το "White on White" να δημιουργήσει την αίσθηση της αιώρησης και της υπέρβασης. Λίγο μετά τη Ρωσική Επανάσταση, το αίσθημα απελευθέρωσης δεν είχε μόνο αισθητική αξία, αλλά, επίσης, κοινωνική και πολιτική, με τον ίδιο να δηλώνει ενθουσιασμένος ένα χρόνο αργότερα: "Πέρα από το όριο του χρωματισμένου ουρανού... Κολυμπήστε στη λευκή ελεύθερη άβυσσο, το άπειρο είναι μπροστά σας".
Ο σουπρεματισμός του Malevich οδήγησε στο μεταπολεμικό μινιμαλισμό, που προέκυψε ως αντίθεση στη συναισθηματική υπερβολή του Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού της δεκαετίας του '50, που παρουσιάστηκε στη Νέα Υόρκη, τοποθετώντας την για πρώτη φορά στο κέντρο της δυτικής τέχνης, σε ένα ρόλο που μέχρι τότε είχε το Παρίσι. Στο ερώτημα του πώς προέκυψαν όλα αυτά τα κινήματα από τα τέλη του 19ου ως και τα μέσα του 20ου αιώνα η απάντηση είναι πως η τέχνη άλλαξε, εξαιτίας της έλευσης της φωτογραφίας, αποσυνδέοντας την αναπαράσταση του κόσμου από τη δεξιότητα του να την αποδώσεις. Η ικανότητα του φωτογραφικού φακού του να αποτυπώνει την πραγματικότητα έκανε τους καλλιτέχνες να στραφούν σε μία περισσότερο εννοιολογική προσέγγιση με μεγαλύτερες προκλήσεις, αλλά και αντιδράσεις.
Ο Robert Ryman θεωρείται από τους πρωτοπόρους του μινιμαλισμού, αν και ο ίδιος αυτοπροσδιοριζόταν ως "ρεαλιστής", χωρίς να βλέπει τον εαυτό του σαν ζωγράφο. Πρώην μουσικός της jazz και φύλακας στο ΜoMA για 7 περίπου χρόνια, όπου και ήρθε σε επαφή με τη μοντέρνα τέχνη, πριν να ασχοληθεί και ο ίδιος με τη ζωγραφική, απογυμνώνοντας τους πίνακές του από το περιεχόμενο και το χρώμα, για να δώσει έμφαση αποκλειστικά στη μορφή και τη διαδικασία σε μία περίοδο που διήρκεσε περισσότερο από 60 χρόνια.
Οι δημιουργίες του χαρακτηρίζονται καθολικά από τη διεξοδική χρήση της άσπρης μπογιάς, που δίνει στις επιφάνειες μία ποικιλόμορφη και τρισδιάσταση ποιότητα, μέσω μίας διάφανης διαδικασίας προς το θεατή, ο οποίος καλείται να επαναπροσδιορίσει ευρύτερα ερωτήματα σχετικά με το έργο τέχνης, τη θέση του στο χώρο της έκθεσης, τη μονιμότητα και τα όριά του, με τους πίνακες να αντιμετωπίζονται περισσότερο ως αντικείμενα, παρά σαν επίπεδες εικόνες .
Για εκείνον το ζήτημα δεν ήταν το τι θα ζωγραφίσει, αλλά το "πώς" θα το κάνει, όπως ο δακτυλογράφος ξέρει τη δουλειά του, χωρίς να μπορεί να την εξηγήσει σε κάποιον άλλο, μέσα από τη γνώση της γραφομηχανής.
Η τιμή, τιμή δεν έχει. Το κόστος στην τέχνη και πώς διαμορφώνεται
Το παρόν κείμενο είχε ως αφορμή ένα λευκό πίνακα των 200 χιλιάδων ευρώ μίας θεατρικής παράστασης. Η πραγματικότητα υπερβαίνει κατά πολύ αυτό το ποσό. Ευρύτερα στην αφηρημένη τέχνη οι τιμές κάποιων εκ των κορυφαίων έργων της, που φαινομενικά δείχνουν πρόχειρα και απλά, αγγίζουν τα αρκετά εκατομμύρια δολάρια. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως ο πίνακας No. 5 (1948) του Jackson Pollock, που ήδη είδαμε, πωλήθηκε σε ιδιωτική συλλογή για περισσότερα από 140 εκατομμύρια δολάρια, ενώ η αξία του Μαύρου Τετραγώνου είναι ανεκτίμητη.
Πόσο κοστίζουν, όμως, οι λευκοί πίνακες του Ryman; Η υψηλότερη τιμή έργου του ανήλθε στα 20.7 εκατομμύρια δολάρια για τον πίνακα Bridge. Ο πίνακάς του Link πουλήθηκε στα 11.3 εκατομμύρια δολάρια και το έργο του Connect (η φωτογραφία του άρθρου) στα 10.7 εκατομμύρια, με μία από τις πρώτες του δημιουργίες του 1961 (Untitled) να κοστολογείται μεταξύ των 15 και 20 εκατομμυρίων δολαρίων.
Πώς, λοιπόν, προκύπτουν αυτές οι τιμές; Η απάντηση βρίσκεται στην υψηλή ζήτηση στο "χρηματιστήριο αξιών" των έργων τέχνης και αυτή διαμορφώνεται από 4 κυρίως παράγοντες :
- τη φήμη του καλλιτέχνη (η σημαντικότερη παράμετρος)
- το όνομα του πωλητή
- το όνομα του ενδιαφερόμενου αγοραστή
- το μέγεθος του έργου (όσο μεγαλύτερο, συνήθως, τόσο υψηλότερη και η τιμή)
Όταν ο καλλιτέχνης πρωτοβγαίνει στην αγορά ο κυριότερος παράγοντας είναι το όνομα του πωλητή με τον οποίο αυτός θα συνεργαστεί, για να τον φέρει σε επαφή με τους αγοραστές. Η φήμη του πωλητή και οι επαφές του με τους κύκλους των ενδιαφερόμενων αγοραστών επηρεάζουν το βαθμό απήχησης του δημιουργού και των έργων του. Επιπρόσθετα, ο περιορισμένος αριθμός παρεμφερών δημιουργιών του καλλιτέχνη διατηρεί την υψηλή ζήτηση, αυξάνοντας τις τιμές των έργων.
O υπεύθυνος του οίκου δημοπρασιών Alexander Rotter, αναφερόμενος στην κοστολόγηση του έργου Untitled του Ryman σε αρκετά εκατομμύρια δολάρια από την εταιρεία του το 2014, είπε πως "το κοινό χρειάζεται ένα σημαντικό κομμάτι του καλλιτέχνη για να ενεργοποιηθεί η αγορά του, δίνοντας την ένδειξη του προς τα πού θα πρέπει να κινηθεί, με τον ουρανό να είναι το όριο για τον συγκεκριμένο πίνακα". Είναι μία πάγια στρατηγική των οίκων δημοπρασιών, προκειμένου να αναθερμάνουν την αγορά ενός συγκεκριμένου καλλιτέχνη, να επιλέγουν ένα διακεκριμένο έργο του, με την τελική, υψηλή τιμή πώλησης να προκαλεί ένα κύμα παρόμοιων δημιουργιών, που βγαίνουν από τα "ντουλάπια" συλλεκτών και πωλητών, σε ένα ντόμινο πωλήσεων.
Ο Ryman δεν είναι από τους πιο δημοφιλείς καλλιτέχνες με τους πίνακές του να μην αλλάζουν εύκολα χέρια. Το έργο του 1961 είναι ιδιαίτερο, μιας και θεωρείται ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα μεγάλου μεγέθους, που δεν έχει καταλήξει, ακόμη, στη συλλογή κάποιου μουσείου, με τον οίκο να "πολιορκεί" για καιρό τον ιδιοκτήτη του, πριν να τον πείσει να τον πουλήσει.
Ποια είναι, όμως, τελικά η καλλιτεχνική αξία αυτών των πινάκων;
Επίλογος : "Ο Βασιλιάς είναι γυμνός";
Σε όσους φαίνονται οι λευκοί πίνακες ως απλοί, η Elisabeth Sherman, υπεύθυνη του Whitney Museum στη Νέα Υόρκη, αναφέρει πως "το λευκό δεν είναι το απόλυτο κενό, αλλά πάντοτε έχει ποικίλες αποχρώσεις, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το δειγματολόγιο χρωμάτων, που είναι διαθέσιμο για τη βαφή του σπιτιού μας. Αποχρώσεις από τις πιο θερμές ως τις πιο ψυχρές σε μία ποικιλία υφών, γραμμών, μοτίβων, σχημάτων και ο ολόλευκος πίνακας αρχίζει να "ζωντανεύει". "
Η κριτικός των New York Times, Roberta Smith, σχολιάζει πως "με τα χρόνια ο Ryman έχει επικεντρώσει στη διαφοροποίηση της λευκότητας, στα διαφορετικά είδη και τόνους της άσπρης μπογιάς σε ποικίλες λευκές επιφάνειες... με την τέχνη του να μας θυμίζει πως το πρώτο και το τελευταίο που κοιτάζουμε σε κάθε πίνακα είναι η μπογιά, η κλίμακα και το χρώμα".
Ο ιστορικός τέχνης Vittorio Colaizzi συμπληρώνει πως αυτό που επιχειρεί ο Ryman με τα έργα του είναι να αναδείξει τη μπογιά ως ένα πλούσιο και αισθητικά φορτισμένο υλικό. Σύμφωνα με τον Ryman "το βασικό πρόβλημα δεν είναι το τι να κάνεις με τη μπογιά. Δε μιλώ για τις τεχνικές διαδικασίες της ζωγραφικής, που από μόνες τους είναι σημαντικές, αλλά για το πώς βλέπεις τον πίνακα. Αυτός ο τρόπος μπορεί να είναι τόσο πολύπλοκος, που οι δυνατότητες της ζωγραφικής είναι ατέλειωτες".
Δεν είναι, όμως, μόνο ο Robert Ryman που ξεχώρισε για τους λευκούς του πίνακες. Η Leah Dickerman, υπεύθυνη του MoMA, με αφορμή το έργο "White Painting" (1951) του Robert Rauschenberg, χαρακτηρίζει τους λευκούς πίνακες ως "μία από τις πιο ριζοσπαστικές δηλώσεις της ζωγραφικής στα μέσα του 20ου αιώνα". Για τον ίδιο πίνακα ο συνθέτης John Cage σε γραπτή του δήλωση ανέφερε "χωρίς θέμα, χωρίς εικόνα, χωρίς αντικείμενο, χωρίς ομορφιά, χωρίς μήνυμα, χωρίς ταλέντο, χωρίς τεχνική, χωρίς γιατί, χωρίς ιδέα, χωρίς πρόθεση, χωρίς τέχνη, χωρίς αντικείμενο, χωρίς συναίσθημα, χωρίς μαύρο, χωρίς άσπρο, χωρίς και".
Σε αυτά τα έργα η πνευματική ιδιοκτησία του δημιουργού δεν έχει τόση σημασία, με τον Rauschenberg να ζητά από το βοηθό του, καλλιτέχνη Brice Marden, να δημιουργήσει ένα παρόμοιο σετ με το δικό του. Το αποτέλεσμα δεν ήταν ακριβές αντίγραφο του αυθεντικού, αλλά είχε το ίδιο μέγεθος και σχήμα, με τον Rauschenberg να ζητά από τον Marder να το βάψει σαν να μην έχει βαφτεί ποτέ του.
Ως προς την ποικιλομορφία των αποχρώσεων (σε μαύρο χρώμα αυτή τη φορά), τo Μoυσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης στη διαδικτυακή σελίδα του για το έργο "Abstract Painting" του Ad Reinhardt γράφει το παρακάτω:
"Εκ πρώτης όψεως ο πίνακας αναπαριστά μία επίπεδη, μαύρη επιφάνεια. Αλλά μετά από περισσότερη ώρα αποκαλύπτονται πιο πολλά από μία μαύρη σκιά και μία αδιόρατη γεωμετρική δομή. Ο Reinhardt έχει χωρίσει τον καμβά του σε ένα 3 επί 3 πλέγμα τετραγώνων. Τα μαύρα σε κάθε γωνία τετράγωνα έχουν έναν κόκκινο τόνο. Το σχήμα μεταξύ τους, που σχηματίζεται από τα κεντρικά τετράγωνα, είναι μπλε-μαύρο στον κάθετο άξονα και πράσινο-μαύρο στον οριζόντιο. Ο Reinhardt προσπάθησε να δημιουργήσει αυτό που περιέγραψε ως "αγνό, αφηρημένο, χωρίς-αντικείμενο, διαχρονικό, χωρίς χώρο, απαράλλαχτο, ασυσχέτιστο - ένα αντικείμενο με αυτοσυνείδηση, ιδανικό και υπερβατικό, που να μη γνωρίζει τίποτα άλλο, παρά την τέχνη".
Για κάποιον που θα ισχυριστεί πως θα μπορούσε να το κάνει και ο ίδιος η Elisabeth Sherman απαντά πως ίσως και να ισχύει, αλλά άλλος είναι εκείνος που το σκέφτηκε πρώτος και τον πρόλαβε. Η πλειοψηφία, πάλι, των καλλιτεχνών έχει να επιδείξει μία πορεία με ποικιλία έργων πριν και μετά από τους λευκούς και μαύρους πίνακες, με τον Ryman να είναι η εξαίρεση. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, υπάρχει μία μεγάλη διαδρομή και μία διαδικασία για να φτάσει εκεί που έφτασε.
Επιστρέφοντας στο "Μαύρο Τετράγωνο" του Kazimir Malevich, από όπου και ξεκινήσαμε, αυτός ο μαύρος πίνακας δεν προέκυψε με παρθενογένεση, αλλά είναι το αποτέλεσμα 20 χρόνων απλοποιήσεων και εξέλιξης. Όταν πρωτοπαρουσιάστηκε στην επάνω γωνία ενός δωματίου, το "Μαύρο Τετράγωνο" ήταν ένα επαναστατικό σύμβολο, στο σημείο που συνηθιζόταν να τοποθετούνται τα θρησκευτικά σύμβολα της Ορθοδοξίας. Η δημιουργία του δεν ήταν ούτε εύκολη υπόθεση, με το σταλινικό καθεστώς, όπως είδαμε, να φυλακίζει τον Malevich και να κατάσχει τα έργα του.
Τα πάντα, τελικά, και στο χώρο της τέχνης καταλήγουν στην προσφορά και τη ζήτηση. Και η εμπλοκή των μουσείων, των οίκων αξιολόγησης, των ειδικών και των εμπόρων δημιουργεί ένα δίκτυο, με τους καλλιτέχνες και τις δημιουργίες τους να είναι μόνο ένας μικρός κρίκος της αλυσίδας τους. Εξάλλου, αν και η αισθητική είναι εξ' ορισμού υποκειμενική, φαίνεται πως αυτά τα κέντρα μπορούν να την επηρεάσουν και ως ένα βαθμό και να την κατευθύνουν.
Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν υφίσταται αυτό το σύστημα, αλλά το αν έχει σημασία η τιμή δίπλα σε ένα έργο τέχνης σε ότι αφορά την καλλιτεχνική του αξία, για όλους τους υπόλοιπους. Και η απάντηση είναι πως δε θα έπρεπε αυτό να συμβαίνει, μιας και η τιμή διαμορφώνεται από μία πληθώρα παραγόντων, που, εν τέλει, δε μας αφορά τη στιγμή που είμαστε μπροστά από έναν πίνακα και τον παρατηρούμε ή αφηνόμαστε στην εικόνα του.
Ας κρατήσουμε πως αυτή η εικόνα, όσο απλή και αν είναι, μπορεί να αποτελεί το αποκορύφωμα του έργου ενός ανθρώπου και να αποκτά ένα διαφορετικό συμβολισμό, όταν το βλέπουμε υπό αυτό το πρίσμα, καταλήγοντας πως το ζήτημα είναι καθαρά θέμα οπτικής.
Το μόνο που χρειάζεται κάποιες φορές είναι, ίσως, το να είμαστε πρόθυμοι στο να την αλλάξουμε.
Πηγές πληροφοριών: Wikipedia, Moma.org, The Art Story, Artmag.gr, Vox.com, Theartstory.org, Businessinsider.com/, De.phaidon.com, Observer.com, Openculture.com, Theguardian.com
