Κάνοντας τη διαμαρτυρία (στην) τέχνη
Oι Guerrilla Girls, η διασημότερη ομάδα φεμινιστριών, γυναικών, καλλιτέχνιδων αφιερωμένη στην καταπολέμηση του σεξισμού και του ρατσισμού στην τέχνη, δημιουργήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1985. Στην κορύφωση του κινήματος της σύγχρονης τέχνης του 20ού αιώνα, η συντριπτική πλειοψηφία των διάσημων γκαλερί, που χρηματοδοτούνταν ως επί το πλείστον από ιδιωτικές ελίτ λευκών αντρών, δεν συμπεριλάμβαναν τις γυναίκες στα διοικητικά τους συμβούλια ούτε και στις εκθέσεις τους. Την άνοιξη του 1985, 7 γυναίκες σχημάτισαν τις Guerrilla Girls με αποστολή το να φέρουν στο φως αυτές τις ανισότητες, αποκαλύπτοντας τον σεξιστικό κόσμο της τέχνης.
Η ίδρυση, η ταυτότητα και τα πρώτα βήματα
Τη "γέννηση" των Guerrilla Girls επηρέασαν από τη μία το φεμινιστικό δοκίμιο "Why have there been no great women artists?" του 1971 της ιστορικού τέχνης Linda Nochlin, η οποία υποστήριζε πως το πρόβλημα του παραγκωνισμού των γυναικών από τους καλλιτεχνικούς χώρους ανά τους αιώνες δε βρίσκεται "στα αστέρια, στις ορμόνες ή στους έμμηνους κύκλους, αλλά στους θεσμούς και τα εκπαιδευτικά συστήματα", αποδίδοντας την ευθύνη στις μακροχρόνιες θεσμικές προκαταλήψεις του κόσμου της τέχνης και από την άλλη η Διεθνής Έκθεση Νεότερης Ζωγραφικής και Γλυπτικής του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης του 1984, όπου μόνο οι 13 από τους 165 προσκαλεσμένους ήταν γυναίκες.
Ένα από τα μέλη των Guerrilla Girls θυμάται για εκείνη την εκδήλωση :"πήγαμε ...με τα συνήθη: πλακάτ, πινακίδες με συνθήματα ... και παρατηρήσαμε αμέσως πως κανείς δεν μας έδινε σημασία. Ούτε ένα άτομο έξω από το MoMA δε νοιάστηκε για εμάς. Όλοι μας προσπερνούσαν, χωρίς να θέλουν να ακούσουν για τις γυναίκες και το φεμινισμό... ξαφνικά, συνειδητοποιήσαμε πως οι άνθρωποι θεωρούν μόνο όσα βρίσκονται μέσα στο μουσείο αξιόλογα και πως αν διαμαρτύρεσαι έξω από αυτό, είσαι, απλά, ένας ακόμη ατάλαντος". Ο υπεύθυνος της έκθεσης Kynaston McShine δήλωσε απροκάλυπτα πως «κάθε καλλιτέχνης που δεν ήταν στην επίδειξη θα πρέπει να ξανασκεφτεί την καριέρα του». Αυτή ήταν η στιγμή της "αφύπνισης" για να αναζητηθεί ένας καλύτερος και πιο σύγχρονος τρόπος προσέγγισης της προσοχής των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και του κόσμου, που οδήγησε στη δημιουργία των Guerrilla Girls.
Στην προσπάθειά τους να βρουν αυτόν τον τρόπο, αποφάσισαν να υιοθετήσουν μάσκες γορίλα ως την επίσημη μεταμφίεσή τους, ιδέα που προέκυψε από τυχαίο ορθογραφικό λάθος του ονόματος "guerrilla" (γράφτηκε "gorilla" στη θέση του) από μέλος της ομάδας. Tην ίδια στιγμή επέλεξαν τη χρήση ψευδωνύμων, εμπνευσμένων από νεκρές γυναίκες καλλιτέχνιδες, όπως τα Kathe Kollwitz, Alma Thomas, Rosalba Carriera, Frida Kahlo, Alice Neel, Lee Krasner, Gertrude Stein, Zora Neale Hurston, Julia de Burgos, Lyubov Popova και Hannah Höch, γυναίκες που στη δεκαετία του '80 απουσίαζαν από τα περισσότερα εγχειρίδια ιστορίας και των οποίων η δουλειά αποδόθηκε σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και σε άντρες καλλιτέχνες, με το σκεπτικό του να μην ξεχαστούν τα ονόματά τους. Η "Rosalba Carriera", πρώην μέλος της ομάδας, η οποία και είχε αυτήν την ιδέα, δήλωσε μετά από χρόνια πως αποφάσισε να φύγει, γιατί η ζωή της είχε γίνει αρκετά πολύπλοκη. Η ίδια θυμάται πως όταν πρωτοξεκίνησαν οι Guerrilla Girls, κάθε φορά που έβαζε τη μάσκα της, ο μικρός της γιος αναρωτιόταν "πού είχε πάει η μητέρα του", καταλήγοντας πως "όσα έκανα σαν Guerrilla Girl, τα έκανα σαν μέλος της ομάδας και όχι ως ο εαυτός μου".
Τα κορίτσια φορούσαν και συνεχίζουν να φοράνε τις μάσκες για να διατηρήσουν την ανωνυμία τους και "να εστιάσουν την προσοχή του κόσμου στα θέματα και όχι στις προσωπικότητές τους" με την αληθινή τους ταυτότητα να παραμένει άγνωστη. Σε ερώτηση προς την "Frida Kahlo", ένα από τα ιδρυτικά στελέχη της ομάδας που παραμένει ενεργό μέχρι και σήμερα, σχετικά με το ποιοί γνωρίζουν τη διπλή ιδιότητά τους, η ίδια, χαριτολογώντας, απάντησε πως είναι "οι σύντροφοί μας, οι στενοί μας φίλοι και ο σκύλος μου... Οι συνεργάτες έχουν προστατεύσει την ανωνυμία μας, επειδή πιστεύουν στην αποστολή μας και δε θέλουν να γνωρίζουν περισσότερα για εμάς... θέλουν απλά να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που κάνουμε", για να έρθει σε άλλη συνέντευξή της στους New York Times να δηλώσει πως "η ανώνυμη ελευθερία του λόγου προστατεύεται από το Σύνταγμα. Φορώντας αυτή τη μάσκα σου δίνεται ένα είδος ελευθερίας να πεις αυτό που θέλεις. Το προτείνω ανεπιφύλακτα. Αν αντιμετωπίζετε μία κατάσταση, για την οποία φοβάστε να μιλήσετε, φορέστε μία μάσκα. Θα εκπλαγείτε από το τι μπορείτε να ξεστομίσετε".
Πέρα από την μεταμφίεση και τα ψευδώνυμα, για να αντιμετωπίσουν την αδιαφορία και να προκαλέσουν αντιδράσεις, χρησιμοποίησαν το χιούμορ, την ειρωνεία, την υπερβολή, διαφημιστικές τεχνικές και τη στρατηγική στοχοποίησης ατόμων και θεσμών, ακολουθώντας ακτιβιστική δράση απέναντι στις αδικίες του συστήματος. "Έπρεπε να έχουμε μία νέα εικόνα και ένα νέο είδος γλώσσας για να απευθυνθούμε σε μια νεότερη γενιά γυναικών", θυμάται ένα από τα ιδρυτικά στελέχη των Guerrilla Girls, με το ψευδώνυμο "Lyubov Popova". Οι Guerrilla Girls αναζητούσαν μία εναλλακτική προσέγγιση, που θα ανέτρεπε την εικόνα των φεμινιστικών κινημάτων της δεκαετίας του '70 με τη γεμάτη μισανδρισμό, κατά της μητρότητας, "ξύλινη", και χωρίς χιούμορ φωνή. Η "Frida Kahlo" αναφέρει χαρακτηριστικά πως "όσο περισσότερο γελάγαμε και διακωμωδούσαμε τον κόσμο της τέχνης, τόσο καλύτερα νιώθαμε. Και τότε συνειδητοποιήσαμε πως ίσως θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε αυτήν την προσέγγιση, ερευνώντας τον καλλιτεχνικό χώρο, για να ευαισθητοποιήσουμε τους ανθρώπους στο ζήτημα των διακρίσεων".
Ξεκίνησαν το 1985, τοποθετώντας αφίσες και αυτοκόλλητα σε ορατά μέρη κοντά σε γκαλερί τέχνης και μουσεία της Νέας Υόρκης, δημοσιοποιώντας παρατηρήσεις, ανησυχίες και τις αρχές τους για πληθώρα κοινωνικών θεμάτων. Συνήθιζαν να επισκέπτονται μουσεία όπως το ΜoMA για να καταγράψουν τα ποσοστά ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες καλλιτέχνες, αλλά και τις αναλογίες στις απεικονίσεις των δύο φύλων στα ίδια τα έργα. Aπό την ανάλυση των στοιχείων, που συγκέντρωσαν, προέκυψε το 1989 πως λιγότερο από το 5% των έργων μοντέρνας τέχνης προερχόταν από γυναίκες ενώ το 85% των απεικονιζόμενων γυμνών μοντέλων ήταν γυναίκες. Η "Frida Kahlo" περιγράφοντας εκείνη την ημέρα: "Μία Κυριακή πρωί (του 1989) μία ομάδα μας πήγε στο ΜοΜΑ με σημειωματάρια για να μετρήσει τα γυμνά σώματα και τις γυναίκες καλλιτέχνιδες. Φτάσαμε στον 19ο αιώνα, στις απαρχές της μοντέρνας περιόδου, όταν και το φύλο αντικατέστησε τη θρησκεία στη θεματολογία των Ευρωπαίων καλλιτεχνών, για να καταλήξουμε στο εν λόγω στατιστικό". Παράλληλα, συνεργάστηκαν στενά με τους καλλιτέχνες, ενθαρρύνοντάς τους στο να ενεργοποιηθούν, προκειμένου να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ των δύο φύλων.
Οι πρώτες αφίσες τους, οι οποίες δεν περιείχαν εικόνες, αφορούσαν την υποεκπροσώπηση και την υποχρηματοδότηση των γυναικών στον κόσμο της τέχνης, με αποδεικτικά στοιχεία που υποστήριζαν τις φυλετικές διακρίσεις και ανισότητες, μέσω συγκεκριμένων αναφορών σε γκαλερί, μουσεία, εκθέσεις τέχνης και στους ανθρώπους τους, οργανωτές, συλλέκτες, εμπόρους και κριτικούς τέχνης. Εμπνευσμένες από τα έργα των Jenny Holzer και Barbara Kruger και στηριζόμενες στο ασπρόμαυρο κείμενο και τις αρχές της γραφιστικής, έκαναν χρήση διαφημιστικών τεχνικών για να πετύχουν τον έντονο κοινωνικό σχολιασμό. Οι αφίσες, που κυκλοφορούσαν και υπό μορφή φυλλαδίων, ήταν "αγενείς" και τολμηρές, με αναφορές σε υπαρκτά ονόματα και στατιστικά στοιχεία μαζί με τις πηγές τους, ώστε να μην επιδέχονται αμφισβήτηση.
Η κλιμάκωση της δράσης, μέχρι την καθιέρωση
Στην πορεία οι Guerrilla Girls εμπλούτισαν τόσο τις δράσεις τους, με δημόσιες εκδηλώσεις, εκθέσεις, διαλέξεις, παρουσιάσεις και εργαστήρια σε κολέγια, πανεπιστήμια, οργανώσεις τέχνης, ακόμη και σε μουσεία, αρχικά στις H.Π.Α. και στη συνέχεια και σε Ευρώπη, Νότια Αμερική και Αυστραλία, όσο και τη θεματολογία τους, περιλαμβάνοντας και το ρατσισμό στον κόσμο της τέχνης, απευθυνόμενες σε μη - λευκούς δημιουργούς.
Η "Frida Kahlo" θυμάται: "Εκείνη την εποχή, πολλές γυναίκες και πολλοί μαύροι καλλιτέχνες πίστευαν πως για την κατάστασή τους έφταιγαν οι ίδιοι, επειδή τους έλειπε αυτό που ήθελε το σύστημα, χωρίς να αντιλαμβάνονται πως το πρόβλημα ήταν συστημικό. Το ίδιο το σύστημα δεν μας ήθελε". Δεν αρκέστηκαν στη συμπερίληψη κάποιων μεμονωμένων καλλιτεχνών από αυτές τις κατηγορίες, αντιμετωπίζοντάς τες ως προσχηματικές, με την "Kahlo" να επισημαίνει πως "όποτε τα θεσμικά όργανα συνειδητοποιούσαν ότι είχαν πρόβλημα με την ποικιλία, θα έδειχναν μια γυναίκα και έναν μαύρο καλλιτέχνη, πιστεύοντας πως έτσι αντιμετώπιζαν το ζήτημα. Είχε αρκετό ενδιαφέρον το να πειστούν αυτοί οι άνθρωποι, πως αυτό δεν ήταν η λύση, αλλά απλώς μία συνέχεια του προβλήματος".
Η ατζέντα των Guerrilla Girls επεκτάθηκε και στον κινηματογράφο, την ποπ κουλτούρα και την πολιτική, ασκώντας κριτική κυρίως σε συντηρητικούς Ρεπουμπλικανούς, από τον George Bush και τον Newt Gingrich, μέχρι την Michele Bachmann και τον Donald Trump, θίγοντας ζητήματα όπως ο "Πόλεμος του Κόλπου", η διαχείριση των αστέγων και τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων.
Το 1989 και με την ελπίδα να απευθυνθεί σε μεγαλύτερο ακροατήριο, η ομάδα δημιούργησε την πρώτη της έγχρωμη αφίσα με τον τίτλο "Do women have to be naked to get Into the Met. Museum?", την οποία εμπνεύστηκε από τον πίνακα ζωγραφικής La Grande Odalisque, του Jean Auguste Dominique Ingres, τοποθετώντας επάνω στο αυθεντικό πρόσωπο, ενός εκ των γνωστότερων γυμνών στην ιστορία της Δυτικής τέχνης, την κεφαλή γορίλα, που είναι και το σήμα κατατεθέν των Guerrilla Girls. Η ευρεία διαφήμιση, μέσω της εμφάνισης της αφίσας σε δημόσια λεωφορεία, και η αξιομνημόνευτη απλότητα της εικόνας και της λεζάντας, πιθανώς του πιο γνωστού έργου τους, επέφεραν το επιθυμητό αποτέλεσμα, ευαισθητοποιώντας τον κόσμο απέναντι στο θέμα των διακρίσεων. Την ίδια στιγμή, άρχισαν να αποκτούν φανατικό κοινό, που (παρ)ακολουθούσε την κάθε τους δράση.
Τα προβλήματα, η κριτική και οι αποχωρήσεις
Μέσα στα 35 χρόνια ζωής των Guerrilla Girls, παρουσιάστηκαν προβλήματα, όπως οι μεμονωμένοι συμβιβασμοί με το σύστημα το οποίο προσπαθούσαν να αλλάξουν, έχοντας την ομάδα να συνεργάζεται με ανθρώπους, ιδρύματα και επιχειρήσεις, που προηγουμένως είχε βάλει στο στόχαστρό της. Πλέον, οι αφίσες και τα φυλλάδιά της εκτίθενται σε μουσεία και οργανισμούς, όπως τα Tate, Venice Biennale, Pompidou και MoMA, κάνοντάς την περισσότερο αναγνωρίσιμη, αλλά και λιγότερο αξιόπιστη, οδηγώντας σε αμφισβήτηση των κινήτρων των μελών της, όπως και σε διαφωνίες και αποχωρήσεις.
Πρώην μέλη των Guerrilla Girls μαζί με κριτικούς της τέχνης έχουν χαρακτηρίσει την ομάδα ως "περισσότερο λευκή", αντιπροσωπεύοντας στα ίδια ποσοστά το δημογραφικό του καλλιτεχνικού χώρου, που η ίδια επικρίνει. Τα δύο βασικά μέλη, "Frida Kahlo" και "Kathe Kollwitz", που έχουν ηγετικό ρόλο από το ξεκίνημα, μέχρι και τις μέρες μας, είναι λευκές, ενώ πρώην μαύρα στελέχη δήλωσαν πως έφυγαν απογοητευμένες, νιώθοντας πως χρησιμοποιήθηκαν προσχηματικά για να δικαιολογηθεί η αντιρατσιστική αποστολή των Guerrilla Girls, χωρίς, όμως, να γίνονται αντιληπτά τα πραγματικά προβλήματα και οι προκλήσεις που είχαν να αντιμετωπίσουν, λόγω του χρώματός τους.
Κριτική ασκήθηκε και στο βιβλίο τους "The Guerrilla Girls Bedside Companion to the History of Western Art" για την παραδοχή του ότι όλες οι γυναίκες καλλιτέχνιδες είναι και φεμινίστριες, αλλά και στις αφίσες που χρησιμοποιήθηκαν στην καμπάνια Estrogen Bomb, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν ως προσβλητικές απέναντι στα τρανσέξουαλ άτομα, καθώς συνδέουν το γυναικείο φύλο με τα οιστρογόνα, κάνοντας συσχετισμούς που σε άλλες περιπτώσεις οι ίδιες επικρίνουν.
Παρά την αρχική πρόθεση των ιδρυτικών μελών να δημιουργήσουν μια μη ιεραρχική, ισότιμη δομή εξουσίας, υπήρχε μια αυξανόμενη αίσθηση ότι οι "Frida Kahlo" και "Kathe Kollwitz" ήταν οι δύο άνθρωποι που έπαιρναν τις τελικές αποφάσεις, με κάποια από τα μέλη να θεωρούν πως οι απόψεις που διατυπώνονται στο βιβλίο "The Guerrilla Girls Bedside Companion to the History of Western Art" είναι κυρίως δικές τους, κατηγορώντας το ως "αντιδημοκρατικό και ... ενάντια στο πνεύμα της ομάδας τους".
Καθώς η δημοτικότητα αύξανε, μαζί και με τις εντάσεις μεταξύ των Guerrilla Girls, υπήρξαν μαζικές αποχωρήσεις (χαριτολογώντας, το αποκαλούμενο "banana split" ) με σημαντικότερη εκείνη 5 μελών της, που έφυγαν για να δημιουργήσουν την ομάδα "Guerrilla Girls Broadband" με κύριο μέσο το Διαδίκτυο και έμφαση στις νεότερες γυναίκες, τους μαύρους και τα θέματα στο χώρο εργασίας. Οι "Kahlo" και "Kollwitz" προχώρησαν στην κατοχύρωση του ονόματος "Guerrilla Girls, Inc.", προκειμένου να μη συγχέονται με τις νεοαποσχισθείσες ούτε και με τις "Guerrilla Girls On Tour!", άλλης ομάδας που επικεντρώνει στις διακρίσεις στο χώρο του θεάτρου, μέσω θεατρικών έργων και θεάτρου δρόμου, δραματοποιώντας την ιστορία των γυναικών και αμφισβητώντας τον σεξισμό και τον ρατσισμό των κόσμων τέχνης και θεάτρου. Στη δίκη του 2003 δημιουργήθηκαν εντάσεις και αρνητικές αντιδράσεις από τη στάση των δύο γυναικών, οι οποίες κατηγορήθηκαν και για το ότι "ξεπούλησαν" την ανωνυμία τους στα πλαίσια των ακολουθούμενων νομικών διαδικασιών. H "Kahlo" δήλωσε για τη δίκη πως "κάποιοι ήθελαν ένα κομμάτι της πίτας και κάποιοι άλλοι να τη διαλύσουν. Συμφωνήσαμε πως διαφωνούμε".
Απολογισμός: η θέση των γυναικών στην τέχνη 35 χρόνια μετά
Σήμερα, οι "Frida Kahlo" και "Kathe Kollwitz" είναι τα μόνα ιδρυτικά μέλη που παραμένουν ενεργά. Υπολογίζεται πως 100 περίπου γυναίκες έχουν περάσει από την ομάδα με τις "Kahlo" και "Kollwitz" να απαντούν στην ερώτηση του πόσα μέλη είχαν το 1995 πως "δεν έχουμε ιδέα. Υποπτευόμαστε πως όλες οι γυναίκες είναι γεννημένες Guerrilla Girls. Απλά περιμένουν να τις βοηθήσουμε να το ανακαλύψουν". Και οι τρεις οργανώσεις παραμένουν ενεργές ως τις μέρες μας.
Σχεδόν 35 χρόνια μετά, ο καλλιτεχνικός κόσμος βρίσκεται ακόμη αντιμέτωπος με τα ίδια ζητήματα της εκπροσώπησης και της ισοτιμίας, με τα αιτήματα των Guerrilla Girls να παραμένουν επίκαιρα. Από πρόσφατη έρευνα στα μουσεία των Η.Π.Α., εξακολουθούν τα περισσότερα εκθέματα να είναι λευκών (87%) αντρών (85%), ενώ από έρευνα του 2017 «οι γυναίκες κατέχουν το 48% των διευθυντικών θέσεων των μουσείων, παρά το γεγονός ότι αποτελούν το 60% του προσωπικού τους, με απολαβές που φτάνουν τα 3/4 των αντίστοιχων μισθών των αντρών συναδέλφων τους».
Τα ποσοστά είναι βελτιωμένα σε σχέση με τα αντίστοιχα της δεκαετίας του '80, με τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου να αφιερώνουν τους χώρους τους και σε ατομικές εκθέσεις γυναικών. Αρκετές γκαλερί έχουν ισορροπήσει τις αναλογίες των καλλιτεχνών που παρουσιάζουν, αλλά οι μεμονωμένες εκθέσεις, από τις οποίες γίνονται και οι περισσότερες πωλήσεις, παραμένουν κυρίως αντρική υπόθεση με τις γυναίκες να περιορίζονται στις ομαδικές και το πρόβλημα να παραμένει.
Εκ των υστέρων, αυτό που δύσκολα γίνεται αντιληπτό είναι το πόσο αμφιλεγόμενες και αντιδραστικές υπήρξαν οι τακτικές των Guerrilla Girls, σε μια εποχή που ο κόσμος της τέχνης ήταν λιγότερο ανοιχτός στη συσχέτιση πολιτικής και τέχνης. Οι θεσμικές και ατομικές απαντήσεις στις ενέργειές τους υπήρξαν ανάμεικτες, συναντώντας, ακόμη και στους πιο φιλελεύθερους κύκλους και σε ανθρώπους της τέχνης που θεωρούσαν τους εαυτούς τους φεμινιστές, τον αρνητισμό απέναντι στην ιδέα της πλήρωσης ποσοστών.
Το δεδομένο είναι πως οι Guerrilla Girls επηρέασαν γενιές γυναικών καλλιτέχνιδων, δίνοντάς τους "φωνή" και εκφράζοντας τα προβλήματα και τις ανάγκες τους, συνδιαμορφώνοντας το καλλιτεχνικό τοπίο και επηρεάζοντας τον τρόπο σκέψης χιλιάδων ανθρώπων με τα διαφημιστικά τους σλόγκαν να αποτελούν μία καλή αφορμή για να ξεκινήσει η συζήτηση για τις φυλετικές και τις ρατσιστικές διακρίσεις.
Η "Kahlo" διαπιστώνει πως η συνείδηση του κόσμου έχει αλλάξει, μαζί με εκείνη των κριτικών, των υπευθύνων των μουσείων και των οργανισμών, αλλά και των ιστορικών της τέχνης, μιας και δε γίνεται να αναφερθεί κάποιος στην ιστορία της τέχνης, χωρίς τις φωνές όλων των ανθρώπων του πολιτισμού, περιλαμβάνοντας και τις γυναίκες και τους μαύρους. Η ίδια λέει αστειευόμενη: "Επιστρέφουμε στο MoMA γιατί περιμένουμε να δούμε μία καλύτερη κατάσταση και η πρόοδος που παρατηρούμε είναι πως μπορεί να παραμένουν λιγότερες οι γυναίκες καλλιτέχνιδες, αλλά, τουλάχιστον, έχουμε περισσότερα έργα με γυμνούς άντρες".
Πηγές Πληροφοριών: Wikipedia, guerrillagirls.com, The New York Times, The Guardian, theartstory.org, Getty.edu, Garage.com
Πηγές φωτογραφιών λευκώματος και άρθρου: Tate, Whitney.org, Artnet.com, The New York Times, guerrillagirls.com, Νίκος Πράσσος @paspartou.gr
